Chinggizxan mongghulmu yaki turkmu? - 2003
Author: Йүсүпҗан Ясин
Publisher: «Булақ» журнили,1- сан
Publication date: 2003- йил. 1- сан
Language:Uyghur (Kiril-Lotin alphabet)
Чиңгизхан моңғулму яки түркму?1
Йүсүпҗан Ясин
Чиңгизхан тилға елинсила у миладийә 13- әсирдә барлиққа кәлгән бүйүк моңғул империйисиниң қурғучиси, моңғул миллитиниң улуғ сиясийони, һәрбий сәрдари вә мәрипәт тарқатқучиси дәп тәриплиниду. Демисиму һәммигә мәлумки, әқил-парасәткә толған, батур, шиҗаәтлик, йеңилмәс чиңгизхан әйни дәврдә ташқи моңғулийә тәвәсидә яшайдиған һәрқайси моңғул вә түркий қәбилиләрниң һәрбий күчигә тайинип, дуня тарихиға наһайити зор тәсир көрсәткән бүйүк моңғул империйисини вуҗудқа кәлтүрүп, моңғул миллитини дуняниң сиясий сәһнисигә елип чиқти. чиңгизхан моңғул миллитини иптидаий җәмийәт басқучидин бирдинла феодализм җәмийәт қойниға башлап кирди. Уларниң йолиға пән-мәдәнийәтниң нурлуқ мәшәлни яқти.
Биз мана шу чиңгизхан вә униң қәбилиси қиятларға мунасивәтлик һәр хил тарихий мәнбәләр, итнуграфик – антиропологийилик мәлуматлар, тил пакитлири вә әпсанә-ривайәтләрни инчикиләп тәтқиқ қилидиған болсақ чиңгизханниң сап моңғул қәбилисидин әмәс, түркий қәбилиләрниң биридин келип чиққан тарихий шәхс икәнликини тонуп йетимиз. Илгириму бәзи шәрқшунаслар вә түркологлар бу һәқтә өзлириниң қарашлирини оттуриға қуйуп өткән иди.
Чиңгизханниң миладийә 1155-1227- йилларда яшиғанлиқи һәммигә мәлум. Тарихий мәнбәләрдә көрситилишичә, чиңгизханниң аниси түркий қәбилиләрниң бири болған мәркитләрдин келип чиққан иди. Миладийә 12- әсирниң оттурилирида ташқи моңғулийидики моңғул вә түркий қәбилиләр арисида уруш йүз бериду. Мушундақ чағда қият қәбилисиниң ақсақили йәсүгәй баатур (батур) мәркитләрдин хуалун уҗин (өгәлун екә) дегән бир қизни булап қачқан. Чиңгизхан мана шу хуалун уҗиндин туғулған иди. Бу ишниң интиқамини елиш үчүн, мәкитләр 10 йилдин кийин миладийә 1164- йили йәсүгәй баатурни зәһәрләп өлтүргән. Йәсүгәй баатур бу аялдин тимочин, хасар, хаичун, тәмулин дегән төт оғул вә тәмугә дегән бир қиз пәрзәнт көргән[1]. Йәсүгәй баатурниң чоң оғли тимочин миладийә 1206- йили һәрқайси моңғул қәбилилирини бирликкә кәлтүрүп ханлиқ тәхткә чиққан һәм өзини «чиңгизхан» дәп атиған. «чиңгизхан» дегән сөзниң мәниси тоғрисида чиңгизхан билән бир дәврдә яшиған миң хоң уни хәнзучә 天子 (көкниң оғли) дегән мәнидә чүшәндүрсә, иран тарихчиси рәшидидин «чиңгиз» сөзини моңғул тилидики «күч, қудрәтлик» дегән мәнидики «чинк» сөзиниң көплүк шәкли икәнликини баян қилиду. Рус шәрқшунас в.В. Бартолд «чиңгизхан» дегән исимни диний чүшәнчиләр билән мунасивәтлик дәп қариған.
Миладийә 13- әсирниң дәсләпки йеримида җуңгодин таки адриатик деңизиға қәдәр йүрүш қилип, бу җайлардики һәрқайси әлләрни қаттиқ вәһимигә салған моңғуллар бу дәвргә аит җуңго , ислам әллири, рус вә ғәрбий явропа мәнбәлиридә бирдәк һалда «татар» дәп аталған иди. «татар» дегән нам әң дәсләп «орхун-йенсәй мәңгү ташлири» да көрүлиду . Көк түрк вә орхун уйғурлиридин кийин бу нам моңғулийидики моңғул вә түрк қәвмлиригә қаритилған иди[2]. «орхун-йенсәй мәңгү ташлири» да «тоққуз татар» вә «оттуз татар» дегән қәвмләр тилға елиниду. Бу намларниң моңғулларға аит икәнлики һәққидики в. Томсин тәрипидин оттуриға қойулған қарашни бартолд вә башқа тарихчиларму қобул қилған иди. Шуниң билән «татар» намиға мунасивәтлик тәтқиқатларниң һәммиси мушу нуқтини чөридигән һалда елип берилди[3]. Лекин тәтқиқатларниң давамлиқ чоңқурлишишиға әгишип, бу икки гуруппа татарлар тоғрисидики көзқарашларда өзгириш болди. «оттуз татарлар» абидидә моңғул тилида сөзлишидиған қитанлар билән бир қатарда баян қилинғачқа, «ислам қамуси» ниң «татар» маддисини язған атақлиқ түрк алими б.Өгәл «оттуз татар» ларниң бүгүнки моңғулийидики моңғуллар билән бир икәнликиниң наһайити чоң еһтималлиқ ичидә икәнликини баян қилиду. «тоққуз татар» дегән нам «баянчур қаған мәңгү теши» да учрайду. Бу абидидә миладийә 747- йилидин кийин уйғурларниң «тоққуз татар» лар билән уруш қилғанлиқи йезилған. Уйғур ханлиқи йимирилгәндин кийин, «тоққуз татар» лар алашән далисида қайтидин оттуриға чиқти. Алашән даласи гәнсу өлкисидин шималдики гоби чөлигә қәдәр созулған далини көрситиду.
Хәнзучә мәнбәләрдә миладийә 842- йилидин кийин татарлар тилға елинишқа башлайду. Кийин чиңгизхан дәвридә йезилған җуңго мәнбәлиридә татарлар «ақ татар», «қара татар» вә «ят татар» дәп үчкә бөлүнүп баян қилиниду. Бу үч хил аталғу үч гуруппа татарларниң итниң келип чиқиш, тил, мәдәнийәт вә башқа җәһәтләрдә бир-биридин зор дәриҗидә пәрқлинидиғанлиқиға қарап ейтилғанлиқи тарихшунаслар тәрипидин етирап қилинмақта. Ақ татарларниң моңғул болмастин түрк икәнлики мәлум болмақта. Алашән далисидики ақ татарларниң тоққуз қәбилидин тәшкил қилинғанлиқи җуңго мәнбәлиридин орун алған. Бу тоққуз қәбилиниң «орхун-йенсәй мәңгү теши» да учрайдиған тоққуз татарлар икәнлики тоғрисида тохтилип өтүлди. Бу тоққуз қәбилә наминиң түркийчигә йеқин икәнликиму бекитилди . Қара татарлар онун, киролин дәряси буйида яшайтти. Бу нам астида аталған қәбилиләрниң көпчилики моңғул болуш билән биргә һечболмиғанда тоққуз қәбилиниң моңғул мәнбәлик әмәсликини бекитәләймиз[4]. Моңғул әнәниси бойичә «орман кишилири» дәп аталған ят татарлар бүгүнки моңғулийиниң шималий қисми, байқал көли буйида яшайтти. Рәшидидинниң әсиридә булар тоғрисида йәни татар, дурбән, салҗийут, қатақин қатарлиқларниң тилиға аит берилгән мәлуматлар моңғулчә иди[5]. Әйни дәврдә «татар» аталғуси техиму кәң мәнидә ишилтилди. Моңғул империйиси тәвәсидә болсун яки болмисун, османили түрклиридин башқа асиядики барлиқ түркий милләтләрму «татар» дәп аталған иди. Кейинки чағларда явропалиқлар вә руслар пәқәт русийә тәвәсидики түркий милләтләрни «татар» дәп атиди.
«моңғул» дегән намға кәлсәк, әң дәсләп «кона таңнамә. Шимали дилар тәзкириси» дә: «шивей моңғуллири» дегән қәбилә көрүлиду. Шивей моңғуллири дәсләптә шәрқий шималдики иргуна дәрясиниң төвәнки еқин бойлирида, чоң һиңган тағлириниң шимали етәклиридә овчилиқ билән шуғуллинатти. Соң, ляв вә җин сулалири мәзгилидики хәнзучә мәнбәләрдә улар 萌骨，萌古子，盲骨，蒙古里，萌古斯，萌古，檬骨 дегән хәтләр билән ипадә қилинған. Миладийә 9- әсирдин 11- әсиргичә болған шивей моңғуллириниң бир қисми ғәрбкә көчүп, онин, киролин вә туғла дәрялириниң йуқири еқин бойлириға келип маканлашти[6]. Булар җуңго мәнбәлиридә «қара татар» дәп аталған иди. Ислам мәнбәлиридә «моғул» яки «моғул» дегән шәкилдә учрайдиған «моңғул» наминиң сулалә яки дөләт нами сүпитидә қоллинилиши чиңгизхан дәвригә, милләт нами сүпитиниң қоллинилиши болса хелила кейинки дәвргә аит иди[7].
«йүән сулалисиниң йеңи тарихи» вә «җамиуттәварих» қатарлиқ китабларда чиңгизхан қият қәбилисиниң бөртәчинә уруқидин келип чиққан дейилиду . Чиңгизханни орхун дәряси буйида зиярәт қилған җәнубий соң сулалиси әлчиси пән дуя қият қәбилисини қара татарлар иттипақиға дахил қилип көрсәткән. Җәнубий соң сулалисиниң йәнә бир әлчиси чяв хоң қият қәбилисини көк түркләрниң шато (сарт) қәбилисигә мәнсуп икәнликини язған[8]. Моңғулийидә қитанлар һөкүмранлиқ қилған мәзгилләрдә (миладийә 916-1125- йиллар) 18 гә йеқин қәбилиниң яшиғанлиқи җуңго мәнбәлиридә тилға елинған. Бу қәбилиләрдин ойрат (уйур- уйғур сөзиниң көплүк шәкли), қият яки қаят (қай вә қая сөзиниң көплүк шәкли), қаңлиут (қаңли сөзиниң көплүк шәкли), баяут (баят сөзиниң көплүк шәкли) қатарлиқлар әсли түркий хәлқ иди. Улар чиңгизхан дәвридиму өзиниң түрк миллий әнәнисини йоқатмиған иди[9].«йуән сулалисиниң йеңи тарихи» да хатириләнгән қара татар қәбилилири ичидә тоққуз қәбилиниң етник мәнбәсиниң түрк икәнлики мәлум. Бу тоққуз қәбилиниң исми рәшидидин санап өткән тоққуз қәбилиниң исмиға уйғун келиду . Бу тоққуз қәбилә «қара» дегән нам билән миладийә 10- әсирдә шато (сарт) вә чөмүл қәбилилири билән бирликтә лопнур билән гәнсу арисида яшайдиған күчлүк бир гуруппа хәлқ сүпитидә археологийилик қезишларда қолға чүшкән хотән вәсиқилиридә зикри қилинған[10]. Рәшидидинниң әсиридә көрситилгән тоққуз қәбилә болса уруңқай, қият, қоңғират, сулдуз, игрәч, усун (ушун), баяут, нукуз, вә киңгүт қатарлиқлардин ибарәт болуп , бу намлар сап түркчә иди. Атақлиқ алим ә. Зеки вәлиди туған бу қәбилиләрниң наминиң итмологийисини изаһлиғанда «уруңқай» қәдимки түркий тилдики «ақ» дегән мәнидики «уруң, йүрүң» сөзи билән ясалған нам болуп , мәниси «ақ қай» дегәнлик булатти дәйду. У «қият» дегән намни «уруңқай» дегән намға селиштурма қилип, «қият» яки «қаят» болса «қай» вә «қая» сөзиниң көплүк шәкли, йәни «қай» - «қара қият» ＝ «қара қай» дәп чүшәндүргән. Катип җәләбиму «қий», «қай», «қият» исимлири бир қәбилиниң һәр хил намлири икәнликини көрситип өткән[11]. Бу йәрдә шуниму тилға елип утуш керәкки көк түрк ханлиқи дәвридә (миладийә 535-745 – йиллар) ғәрбий түркләргә тәвә һалда яшиған. Көк түрк ханлиқи ағдурулғандин кийин, оттура вә ғәрбий асияда қудрәтлик бир сиясий күч сүпитидә оттуриға чиққан оғузларниң ичидә қай вә қаят дегән қәбилиләр бар иди. Бу икки қәбилә билән йуқирида дейилгән қият вә баяот қәбилилири арисида бәлгилик бир етник бағлинишниң бар яки йоқлуқини тәтқиқ қилип беқишқа әрзийду. Қай (қият) қәбилиси түркләрниң әң йирақ шәрқтики бир тармиқи сүпитидә әл бирониниң әсиридә зикри қилинған. «қай» яки «қәй» намини беризинниң моңғулчидики «һава» дегән мәнини билдүридиған «қәй» дегән сөз билән бирләштүргән көз қарашниң хата икәнлики хели бурунла ә. Зеки вәлиди туған тәрипидин оттуриға қойулған[12]. Шату (сарт), қият вә қара татарларниң мунасивити мәсилисигә кәлсәк, чиңгизханниң әҗдадлири шато (сарт) қәбилисидин иди. Шатолар болса қай (қият, қара қият ＝ қара қай, уруңқай – ақ қай) вә усун қәбилисидин тәркиб тапқан иди. Шатолар кийин қара татарлар иттипақиға дахил болған иди. Бу йәрдә тилға елинған усунлар миладийиниң алди- кәйнидин бири мәлум болуп кәлгән вә кийин ғәрбий түркләрниң бир қәбилиси сүпитидә тонулған усунлар иди[13]. Шатолар һәққидики мәлуматлар франсуз алими чаваннис тәрипидин учуқ пуритип берилгән һәмдә уларниң әслидә ғәрбий түркләргә тәвә чумукянларниң бир тармиқи икәнлики җуңго мәнбәлиригә көрә испатланған. Рус хәнзушунаслиридин й.А..Зуйиф җуңго тарихида айрим орун игилигән шатоларниң «шато» (沙陀) дегән наминиң «содигәр» дегән мәнини билдүридиғанлиқини оттуриға қойған[14]. Васлийифму «шато» дегән намниң һиндичә «содигәр» дегән мәнидики «сарт» сөзиниң хәнзучә тәрҗимиси икәнликини алға сүргән. «сарт» дегән бу нам мушу мәнидә «қутадғу билик» тә учриғанға охшаш, «түркий тиллар дивани» диму тилға елинған иди. Радилоф тәрипидин нәшр қилинған «саддхарма пондарика» ниң уйғурчә тәрҗимисидә санскритчә (қәдимки һиндичә) «содигәр, карван беши» дегән мәнидики «сартхаваха» яки «сартхаларха» сөзи тилға елиниш билән биргә «сартпану» сөзиму учрайду. Бу сөз «содигәрләр беши» мәнисидә изаһланған. Шуңлашқа радилоф түркий тилдики «сарт» дегән намниң һинди тилидин қобул қилинған сөз икәнликини оттуриға қойған[15]. Бу қарашни бартолид вә ә.Зеки вәлиди туған қатарлиқ даңлиқ алимларму қобул қилған. Шундақ булишиға қаримай өз дияримизда бәзиләр «沙陀» дегән хәткә қарапла уни «чөл түрклири» дәп истемал қиливалди. Йәнә бәзи чала тарихчилар «шато» сөзини «сарт» дәп аташни рава көрмәй, уни уйғур тили нуқтисидин чүшинишкә урунуп , зорму-зор һалда «елип – сатарлар» мәнисидә истемал қилип, «сартлар» дәп аташқа тәрәддут қилмақта. Бу техи мәтбәәдә ашкара тәрғиб қилинмиған булуң-пучқақларда еқип йүргән әхмиқанә қараш.
Шуни билиш керәкки , түркий тилда һечқачан «содигәр» яки «сарт» сөзиниң орниға «сатар» дегән сөз ишлитилгән әмәс. Чумукянларниң сода-тиҗарәт ишлири билән мәшғул болғанлиқиға даир әмили пакитлар өз вақтида бартолидниңму диққитини тартқан. Шато-сартлар көк түрк ханлиқи дәвридә барикөл әтраплирида яшайтти. Шәрқий уйғурлар ғәрбкә көчүп, уларниң көп қисми шинҗаңға йәрләшкән чағда, шинҗаңниң шәрқий җәнуб қисмини тибәтләр бесивалған (миладийә 670- 861- йиллар) иди. Шато-сартлар тибәтләр билән әп өтәлмиди. Шуниң билән улар миладийә 808- йили таң сулалисиниң һимайисигә өтүп , ордусниң шимали вә ляңҗуниң шәрқий шималий қисмиға келип маканлашти һәм миладийә 878- йилиға қәдәр бу җайларда йерим мустәқил һалда һөкүм сүрди. Таң сулалиси ағдурулғандин кийин шато-сартлар шималий җуңгода илгири- кийин болуп кейинки җин сулалиси (миладийә 926- 907- йиллар), кейинки таң сулалиси (миладийә 923- 936- йиллар), кейинки чин сулалиси (миладийә 936- 946- йиллар), кейинки хән сулалиси (миладийә 947- 950- йиллар) вә шималий ляң сулалиси (миладийә 951- 979- йиллар) қатарлиқ дөләтләрни қурди. Шималий җуңгода паалийәттә болған бу шатоларниң бир қисми йәнә җуңго мәнбәлиридә «ақ татар» дәпму аталди. Шато-сартлар гәнсуни қолға киргүзүш үчүн гаһида уйғурлар билән, гаһида таңғутлар билән соқушуп турған. Миладийә 11- әсирниң башлирида шато-сартлар таңғутлар билән болған уруш нәтиҗисидә шимали җуңгодин моңғулийиниң шәрқий шималиға қарап көчкәнлики мәлум болмақта. Бу вәқә моңғул империйиси қурулуштин 200 йил бурун болған. Шу вақитта шато-сатларниң көпчилики кейинчә моңғул тили дәп аталған шивей тилини қобул қилған[16]. Қалғанлири йәнила түркий тилда сөзлишивәргән.
Мәнбә: «булақ» журнили , 2003- йил. 1- сан
Chinggizxan mongghulmu yaki türkmu?
Yüsüpjan Нasin
Chinggizxan tilgha élinsila u miladiye 13- esirde barliqqa kelgen büyük mongghul impériyisining qurghuchisi, mongghul millitining ulugh siyasi’oni, herbiy serdari we meripet tarqatquchisi dep teriplinidu. Démisimu hemmige melumki, eqil-parasetke tolghan, batur, shija’etlik, yéngilmes chinggizxan eyni dewrde tashqi mongghuliye teweside yashaydighan herqaysi mongghul we türkiy qebililerning herbiy küchige tayinip, dunya tarixigha nahayiti zor tesir körsetken büyük mongghul impériyisini wujudqa keltürüp, mongghul millitini dunyaning siyasi sehnisige élip chiqti. Chinggizxan mongghul millitini iptida’iy jem’iyet basquchidin birdinla féodalizim jem’iyet qoynigha bashlap kirdi. Ularning yoligha pen-medeniyetning nurluq mesh’elni yaqti.
Biz mana shu chinggizxan we uning qebilisi qiyatlargha munasiwetlik her xil tarixiy menbeler, itnugrafik – antiropologiyilik melumatlar, til pakitliri we epsane-riwayetlerni inchikilep tetqiq qilidighan bolsaq chinggizxanning sap mongghul qebilisidin emes, türkiy qebililerning biridin kélip chiqqan tarixiy shexs ikenlikini tonup yétimiz. Ilgirimu bezi sherqshunaslar we türkologlar bu heqte özlirining qarashlirini otturigha quyup ötken idi.
Chinggizxanning miladiye 1155-1227- yillarda yashighanliqi hemmige melum. Tarixiy menbelerde körsitilishiche, chinggizxanning anisi türkiy qebililerning biri bolghan merkitlerdin kélip chiqqan idi. Miladiye 12- esirning otturilirida tashqi mongghuliyediki mongghul we türkiy qebililer arisida urush yüz biridu. Mushundaq chaghda qiyat qebilisining aqsaqili yesügey ba’atur (batur) merkitlerdin xu’alun ujin (ögelun eke) dégen bir qizni bulap qachqan. Chinggizxan mana shu xu’alun ujindin tughulghan idi. Bu ishning intiqamini élish üchün, mekitler 10 yildin kiyin miladiye 1164- yili yesügey ba’aturni zeherlep öltürgen. Yesügey ba’atur bu ayaldin timochin, xasar, xa’ichun, temulin dégen töt oghul we temuge dégen bir qiz perzent körgen[1]. Yesügey ba’aturning chong oghli timochin miladiye 1206- yili herqaysi mongghul qebililirini birlikke keltürüp xanliq textke chiqqan hem özini «chinggizxan» dep atighan. «chinggizxan» dégen sözning menisi toghrisida chinggizxan bilen bir dewrde yashighan ming xong uni xenzuche 天子 (kökning oghli) dégen menide chüshendürse, iran tarixchisi reshididin «chinggiz» sözini mongghul tilidiki «küch, qudretlik» dégen menidiki «chink» sözining köplik shekli ikenlikini bayan qilidu. Rus sherqshunas w.W. Bartold «chinggizxan» dégen isimni diniy chüshenchiler bilen munasiwetlik dep qarighan.
Miladiye 13- esirning deslepki yérimida junggodin taki adri’atik déngizigha qeder yürüsh qilip, bu jaylardiki herqaysi ellerni qattiq wehimige salghan mongghullar bu dewrge a’it junggo , islam elliri, rus we gherbiy yawropa menbeliride birdek halda «tatar» dep atalghan idi. «tatar» dégen nam eng deslep «orxun-yénsey menggü tashliri» da körülidu . Kök türk we orxun uyghurliridin kiyin bu nam mongghuliyediki mongghul we türk qewmlirige qaritilghan idi[2]. «orxun-yénsey menggü tashliri» da «toqquz tatar» we «ottuz tatar» dégen qewmler tilgha élinidu. Bu namlarning mongghullargha a’it ikenliki heqqidiki w. Tomsin teripidin otturigha qoyulghan qarashni bartold we bashqa tarixchilarmu qobul qilghan idi. Shuning bilen «tatar» namigha munasiwetlik tetqiqatlarning hemmisi mushu nuqtini chöridigen halda élip bérildi[3]. Lékin tetqiqatlarning dawamliq chongqurlishishigha egiship, bu ikki guruppa tatarlar toghrisidiki közqarashlarda özgirish boldi. «ottuz tatarlar» abidide mongghul tilida sözlishidighan qitanlar bilen bir qatarda bayan qilin’ghachqa, «islam qamusi» ning «tatar» maddisini yazghan ataqliq türk alimi b.Ögel «ottuz tatar» larning bügünki mongghuliyidiki mongghullar bilen bir ikenlikining nahayiti chong éhtimalliq ichide ikenlikini bayan qilidu. «toqquz tatar» dégen nam «bayanchur qaghan menggü téshi» da uchraydu. Bu abidide miladiye 747- yilidin kiyin uyghurlarning «toqquz tatar» lar bilen urush qilghanliqi yézilghan. Uyghur xanliqi yimirilgendin kiyin, «toqquz tatar» lar alashen dalisida qaytidin otturgha chiqti. Alashen dalasi gensu ölkisidin shimaldiki gobi chölige qeder sozulghan dalini körsitidu.
Xenzuche menbelerde miladiye 842- yilidin kiyin tatarlar tilgha élinishqa bashlaydu. Kiyin chinggizxan dewride yézilghan junggo menbeliride tatarlar «aq tatar», «qara tatar» we «yat tatar» dep üchke bölünüp bayan qilinidu. Bu üch xil atalghu üch guruppa tatarlarning itning kélip chiqish, til, medeniyet we bashqa jehetlerde bir-biridin zor derijide perqlinidighanliqigha qarap éytilghanliqi tarixshunaslar teripidin étirap qilinmaqta. Aq tatarlarning mongghul bolmastin türk ikenliki melum bolmaqta. Alashen dalisidiki aq tatarlarning toqquz qebilidin teshkil qilin’ghanliqi junggo menbeliridin orun alghan. Bu toqquz qebilining «orxun-yénsey menggü téshi» da uchraydighan toqquz tatarlar ikenliki toghrisida toxtilip ötüldi. Bu toqquz qebile namining türkiychige yéqin ikenlikimu békitildi . Qara tatarlar onun, kirolin deryasi buyida yashaytti. Bu nam astida atalghan qebililerning köpchiliki mongghul bolush bilen birge héchbolmighanda toqquz qebilining mongghul menbelik emeslikini békiteleymiz[4]. Mongghul en’enisi boyiche «orman kishiliri» dep atalghan yat tatarlar bügünki mongghuliyining shimaliy qismi, bayqal köli buyida yashaytti. Reshididinning esiride bular toghrisida yeni tatar, durben, saljiyut, qataqin qatarliqlarning tiligha a’it bérilgen melumatlar mongghulche idi[5]. Eyni dewrde «tatar» atalghusi téximu keng menide ishiltildi. Mongghul impériyisi teweside bolsun yaki bolmisun, osmanili türkliridin bashqa asiyadiki barliq türkiy milletlermu «tatar» dep atalghan idi. Kéyinki chaghlarda yawropaliqlar we ruslar peqet rusiye tewesidiki türkiy milletlerni «tatar» dep atidi.
«mongghul» dégen namgha kelsek, eng deslep «kona tangname. Shimali dilar tezkirisi» de: «shiwéy mongghulliri» dégen qebile körülidu. Shiwéy mongghulliri deslepte sherqiy shimaldiki irguna deryasining töwenki éqin boylirida, chong hinggan taghlirining shimali étekliride owchiliq bilen shughullinatti. Song, lyaw we jin sulaliri mezgilidiki xenzuche menbelerde ular 萌骨，萌古子，盲骨，蒙古里，萌古斯，萌古，檬骨 digen xetler bilen ipade qilin’ghan. Miladiye 9- esirdin 11- esirgiche bolghan shiwéy mongghullirining bir qismi gherbke köchüp, onin, kirolin we tughla deryalirining yuqiri éqin boylirigha kélip makanlashti[6]. Bular junggo menbeliride «qara tatar» dep atalghan idi. Islam menbeliride «moghul» yaki «moghul» dégen shekilde uchraydighan «mongghul» namining sulale yaki dölet nami süpitide qollinilishi chinggizxan dewrige, millet nami süpitining qollinilishi bolsa xélila kéyinki dewrge a’it idi[7].
«yüen sulalisining yéngi tarixi» we «jami’uttewarix» qatarliq kitablarda chinggizxan qiyat qebilisining börtechine uruqidin kélip chiqqan déyilidu . Chinggizxanni orxun deryasi buyida ziyaret qilghan jenubiy song sulalisi elchisi pen duya qiyat qebilisini qara tatarlar ittipaqigha daxil qilip körsetken. Jenubiy song sulalisining yene bir elchisi chyaw xong qiyat qebilisini kök türüklerning shato (sart) qebilisige mensup ikenlikini yazghan[8]. Mongghuliyede qitanlar hökümranliq qilghan mezgillerde (miladiye 916-1125- yillar) 18 ge yéqin qebilining yashighanliqi junggo menbeliride tilgha élin’ghan. Bu qebililerdin oyrat (uyur- uyghur sözining köplik shekli), qiyat yaki qayat (qay we qaya sözining köplük shekli), qangli’ut (qangli sözining köplük shekli), baya’ut (bayat sözining köplük shekli) qatarliqlar esli türkiy xelq idi. Ular chinggizxan dewridimu özining türk milliy en’enisini yoqatmighan idi[9].«yuen sulalisining yéngi tarixi» da xatirilen’gen qara tatar qebililiri ichide toqquz qebilining étnik menbesining türk ikenliki melum. Bu toqquz qebilining ismi reshididin sanap ötken toqquz qebilining ismigha uyghun kélidu . Bu toqquz qebile «qara» dégen nam bilen miladiye 10- esirde shato (sart) we chomul qebililiri bilen birlikte lopnur bilen gensu arisida yashaydighan küchlük bir guruppa xelq süpitide arxé’ologiyilik qézishlarda qolgha chüshken xoten wesiqiliride zikri qilin’ghan[10]. Reshididinning esiride körsitilgen toqquz qebile bolsa urungqay, qiyat, qongghirat, sulduz, igrech, usun (ushun), baya’ut, nukuz, we kinggüt qatarliqlardin ibaret bolup , bu namlar sap türkche idi. Ataqliq alim e. Zeki welidi toghan bu qebililerning namining itmologiyisini izahlighanda «urungqay» qedimki türkiy tildiki «aq» dégen menidiki «urung, yurung» sözi bilen yasalghan nam bolup , menisi «aq qay» dégenlik bulatti deydu. U «qiyat» dégen namni «urungqay» dégen namgha sélishturma qilip, «qiyat» yaki «qayat» bolsa «qay» we «qaya» sözining köplük shekli, yeni «qay» - «qara qiyat» ＝ «qara qay» dep chüshendürgen. Katip jelebimu «qiy», «qay», «qiyat» isimliri bir qebilining her xil namliri ikenlikini körsitip ötken[11]. Bu yerde shunimu tilgha élip utush kérekki kök türk xanliqi dewride (miladiye 535-745 – yillar) gherbiy türklerge tewe halda yashighan. Kök türk xanliqi aghdurulghandin kiyin, ottura we gherbiy asiyada qudretlik bir siyasi küch süpitide otturgha chiqqan oghuzlarning ichide qay we qayat dégen qebililer bar idi. Bu ikki qebile bilen yuqirida déyilgen qiyat we baya’ot qebililiri arisida belgilik bir étnik baghlinishning bar yaki yoqluqini tetqiq qilip béqishqa erziydu. Qay (qiyat) qebilisi türklerning eng yiraq sherqtiki bir tarmiqi süpitide el bironining esiride zikri qilin’ghan. «qay» yaki «qey» namini bérizinning mongghulchidiki «hawa» dégen menini bildüridighan «qey» dégen söz bilen birleshtürgen köz qarashning xata ikenliki xéli burunla e. Zeki welidi toghan teripidin otturgha qoyulghan[12]. Shatu (sart), qiyat we qara tatarlarning munasiwiti mesilisige kelsek, chinggizxanning ejdadliri shato (sart) qebilisidin idi. Shatolar bolsa qay (qiyat, qara qiyat ＝ qara qay, urungqay – aq qay) we usun qebilisidin terkib tapqan idi. Shatolar kiyin qara tatarlar ittipaqigha daxil bolghan idi. Bu yerde tilgha élin’ghan usunlar miladiyening aldi- keynidin biri melum bolup kelgen we kiyin gherbiy türklerning bir qebilisi süpitide tonulghan usunlar idi[13]. Shatolar heqqidiki melumatlar fransuz alimi chawannis teripidin uchuq purutup bérilgen hemde ularning eslide gherbiy türklerge tewe chumukyanlarning bir tarmiqi ikenliki junggo menbelirige köre ispatlan’ghan. Rus xenzushunasliridin y.A..Zuyif junggo tarixida ayrim orun igiligen shatolarning «shato» (沙陀) dégen namining «sodiger» dégen menini bildürüdighanliqini otturgha qoyghan[14]. Wasliyifmu «shato» dégen namning hindiche «sodiger» dégen menidiki «sart» sözining xenzuche terjimisi ikenlikini algha sürgen. «sart» dégen bu nam mushu menide «qutadghu bilig» te uchrighan’gha oxshash, «türkiy tillar diwani» dimu tilgha élin’ghan idi. Radilof teripidin neshir qilin’ghan «saddxarma pondarika» ning uyghurche terjimiside sanskritche (qedimki hindiche) «sodiger, karwan béshi» dégen menidiki «sartxawaxa» yaki «sartxalarxa» sözi tilgha élinish bilen birge «sartpanu» sözimu uchraydu. Bu söz «sodigerler béshi» meniside izahlan’ghan. Shunglashqa radilof türkiy tildiki «sart» dégen namning hindi tilidin qobul qilin’ghan söz ikenlikini otturgha qoyghan[15]. Bu qarashni bartolid we e.Zeki welidi toghan qatarliq dangliq alimlarmu qobul qilghan. Shundaq bulishigha qarimay öz diyarimizda beziler «沙陀» dégen xetke qarapla uni «chöl türkliri» dep istémal qiliwaldi. Yene bezi chala tarixchilar «shato» sözini «sart» dep atashni rawa körmey, uni uyghur tili nuqtisidin chüshinishke orunup , zormu-zor halda «élip – satarlar» meniside istémal qilip, «sartlar» dep atashqa tereddut qilmaqta. Bu téxi metbe’ede ashkara terghib qilinmighan bulung-puchqaqlarda éqip yürgen exmiqane qarash.
Shuni bilish kérekki , türkiy tilda héchqachan «sodiger» yaki «sart» sözining ornigha «satar» dégen söz ishlitilgen emes. Chumukyanlarning soda-tijaret ishliri bilen meshghul bolghanliqigha da’ir emili pakitlar öz waqtida bartolidningmu diqqitini tartqan. Shato-sartlar kök türk xanliqi dewride bariköl etraplirida yashaytti. Sherqiy uyghurlar gherbke köchüp, ularning köp qismi shinjanggha yerleshken chaghda, shinjangning sherqiy jenub qismini tibetler bésiwalghan (miladiye 670- 861- yillar) idi. Shato-sartlar tibetler bilen ep ötelmidi. Shuning bilen ular miladiye 808- yili tang sulalisining himayisige ötüp , ordusning shimali we lyangjuning sherqiy shimaliy qismigha kélip makanlashti hem miladiye 878- yiligha qeder bu jaylarda yérim musteqil halda höküm sürdi. Tang sulalisi aghdurulghandin kiyin shato-sartlar shimaliy junggoda ilgiri- kiyin bolup kéyinki jin sulalisi (miladiye 926- 907- yillar), kéyinki tang sulalisi (miladiye 923- 936- yillar), kéyinki chin sulalisi (miladiye 936- 946- yillar), kéyinki xen sulalisi (miladiye 947- 950- yillar) we shimaliy lyang sulalisi (miladiye 951- 979- yillar) qatarliq döletlerni qurdi. Shimaliy junggoda pa’aliyette bolghan bu shatolarning bir qismi yene junggo menbeliride «aq tatar» depmu ataldi. Shato-sartlar gensuni qolgha kirgüzüsh üchün gahida uyghurlar bilen, gahida tangghutlar bilen soqushup turghan. Miladiye 11- esirning bashlirida shato-sartlar tangghutlar bilen bolghan urush netijiside shimali junggodin mongghuliyining sherqiy shimaligha qarap köchkenliki melum bolmaqta. Bu weqe mongghul impériyisi qurulushtin 200 yil burun bolghan. Shu waqitta shato-satlarning köpchiliki kiyinche mongghul tili dep atalghan shiwéy tilini qobul qilghan[16]. Qalghanliri yenila türkiy tilda sözlishiwergen.
Chinggizxanning 9- bowisi buzenjar dep atilatti. Uyghurlarda bu isim « z» tawushining « d» gha özgirishidek til alahidiliki netijiside budunjur déyilgen. «xenname» dastanida buzenjarning tili mongghulche emesliki, mongghulchidin perqlinip turidighan ayrim bir til bolush süpiti bilen «zebani buzenjari» déyilidighanliqini xatirilen’gen. Bu uning tili türk tili dégenlik bulatti. Buzenjarning ewladliri bu tilni qanchilik qollan’ghanliqi melum emes[17]. Lékin chinggizxanning sözlishidighan tilining türkche bilen mongghulche ikenlikige a’it juweynining esiride xatirilen’gen we buningdin élinip reshididin we juzjanining esirige kirgüzülgen pakitlar juweyni esirining lahor nusxisigha asasen «islam tetqiqati instituti zhurnili » ning 1960- yil 2- san, 266 – bétide bérilgen[18]. Démek, qiyat qebilisini öz ichige alghan shato-sartlar mongghuliyige köchüp bérip, qara tatarlar ittipaqigha daxil bolup , mongghul tilini qobul qilishqa bashlighan bolsimu, lékin ularning türk tilinimu untup ketmestin, mongghul tili bilen teng orunda qollinip kelgenliki chinggizxanning özidin melum. Chinggizxanning özini türk dep qarighanliqi alahide diqqetni tartidu. Chinggizxan gherbke yürüsh qilghanda, hazirqi afghanistanda özini ziyaret qilghan kadi wahideddin fushanji dégen bir musulmandin: «siler peyghembirimiz muhemmed hemme nersini aldin béletti deysiler, undaqta u mining otturgha chiqishim heqqide néme dégen ?» dep sorighan. Fushanji chinggizxan’gha muhemmed peyghemberning «türkler silerge chéqilmighuche, silermu ulargha yéqinlashmanglar» dégen sözini éytqanda, chinggizxan bu sözning nahayiti nahayiti aqilane söz ikenlikini körsetken. Yeni u özini türk dep qarighan[19]. Qumul bilen dunxuang arisida yashaydighan chumul qebilisining aqsaqili her waqit «jabghu» (yabghu) déyiletti. Ularning aqsaqilining «jabghu» (yabghu) dep atilishi junggo xanlirining aq tatarlarning aqsaqilini «tigit quru», chinggizxanni «jabghut quru» dep atighanliqidin körülüp turmaqta. Bu jehettin qarighanda, meyli aq tatarlar bolsun yaki qara tatarlar bolsun, ularning aq saqalliri junggo xan sariyidiki kishilerning türkche «tigit quru» we «jabghut quru» dégen nam bilen atishi nahayiti muhim bir mesilidur[20]. Qiyat qebilisining antiropologiyilik alahidiliki we qan terkibide mongghullardin perqliq xususiyetning barliqi tarixiy menbelerdin melum. Qiyat qebilisining kishiliri közi kök, renggi aqsériq, yüzi uzunchaqraq tiptiki kishiler idi. Kök türklermu közi kök, renggi aqsériq, yüzi uzunchaqraq kishiler bolghachqa, gherbiy kök türüklerdin sherqqe kelgenlerni bashqa türkiy xelqler anche yaqturup ketmigen[21]. Bartolidning «islam qamusi» gha yazghan «chinggizxan» dégen maqaliside: «büyük xanning (chinggizxanning) hayatining kéyinki 10 yilidiki sirtqi körünüshke da’ir junggoluq ming xong we iranliq juzjani wastisi bilen bezi melumatqa igimiz. U uzun boy, keng alqini we uzun saqili bilen irqdashliridin perqlinip turatti. Juzjani uning bolupmu chong gewdilik we kök közlük ikenlikini bildüridu » déyilgen. Démek , qiyat qebilisining ten tüzülüshide mongghul irqigha, jümlidin sériq tenlik kishilerge xas belge yoq idi. Ularda ottura asiya türk-turan tipining alahidiliki gewdilik idi.
Qiyat qebilisining menbesi kök türklerge baghlan’ghachqa, ular özlirining kélip chiqishi toghrisidiki menbeni kök böre riwayiti bilen tömürchilik en’eniside baghlap chüshendürüdighanliqi tarixiy xatirilerde yézip qaldurulghan. Bashlan’ghuch jem’iyet dewride dunyaning herqaysi jaylirida yashighan insanlar öz jayining tebi’iy shara’itigha, béshidin kechürgen türlük tebi’iy we ijtima’iy hadisilerge qarap, melum bir xil haywan, ösümlük yaki bashqa jansiz nersilerni öz qebilisige asas salghuchi dep qarap, uninggha choqun’ghan idi. Bu tarixta totém étiqadi dep atilidu. Totém étiqadi insaniyetning idé’ologiye tarixida nahayiti uzun zaman dewr sürgen bir xil medeniyet tipi hésablinidu . «totém» hindi’anche söz bolup , u «otutima» (jemetim) yaki «totam» (jemet) dégen sözdin kélip chiqqan. Bu söz qedimki türkiy tilda mongghul tilidin kirgen «on’guz» yaki «un’gun» dégen söz bilen atilatti. «on’gun» sözining türkiy tildiki tengdash sözi «yiltiz», «menbe» dégen menini bildüridighan «tuz» yaki «töz» sözidin ibaret idi[22]. «islam qamusi» ning «türkler» maddisida: «étnologiye ilmige asaslan’ghanda, böre totémi türkiy milletler üchün xas idi, yeni bashqa milletlerde körülmigen itnografik belge idi» déyilgen. Altay milletliridin bolghan mongghul we manjularda éyiq totémi riwayiti keng tarqalghan. Itmu mongghullar muqeddes bilidighan haywan hésablinatti[23]. Qedimki xenzu yilnamiliridin biri bolghan «juname» de kök türklerning kélip chiqishi toghrisidiki böre riwayiti mundaq xatirilen’gen: «türkler qedimki modu (mete- bator) honlirining neslidin bolup , familisi ashina iken. Ular ayrim-ayrim qebililer halitide yashaydiken. Kiyin lin dep atilidighan bir dölet teripidin urushta meghlup bolup , nesli pütünley qirip tashlan’ghan iken. Yalghuz 10 yashliq bir bala aman qaptu. Düshmen eskerliri bu balining nahayiti kichik ikenlikini körüp, uninggha ich aghritiptu. Uni öltürüshke közi qiymay, uning put-qollirini késip patqaqliqqa tashliwétiptu. Bu chaghda bir chishi böre peyda bolup , balini gösh bilen ozuqlanduruptu. Bala chong bolghanda chishi böre bilen qoshuluptu . Shuning bilen böre balidin hamilidar bolup qaptu. Bir mezgil ötkendin kiyin, düshmenler bu balining hayat qalghanliqidin xewer tépip, uni öltürüp, türklerning yiltizini qurutush meqsitide esker ibertiptu. Kelgen eskerler börining balining yénida turghanliqini körüp, bu börini öltürmekchi boptu. Böre tengri teripidin ghalib qol bilen tutuluptu we bala bilen birge tuyuqsiz bir taghning üstide peyda boluptu . Bu tagh turpanning shimalida iken. Bu taghning étikide chongqur bir ghar bar iken. Gharning ichide hemme yéri ot-chöp, maysilar bilen tolghan chong bir tüzlenglik bar iken. U yer 200 chaqirim (100 kilométir) kenglikte iken. Chishi böre bala bilen birlikte gharning ichige qéchip bériptu. U yerde 10 oghul tughuptu. Bu 10 oghul chong bolup quramigha yetken chaghda sirttin qiz élip, ular bilen öylük-ochaqliq boluptu. Waqitning ötüshi bilen ularning ayalliri hamilidar boluptu . Her biridin ayrim-ayrim bir uruq barliqqa kéliptu. Türklerning yétekchi qebilisi bolghan ashina uruqi ulardin biri iken. Bularning oghulliri we ewladliri köpiyip , yüz a’ile boptu. Bir qanche nesil ötkendin kiyin hemmisi birlikte ghardin chiqiptu we awarlargha béqiniptu. Ular altay téghining jenubiy étekliride yerliship, awarlarning tömurchiliri boptu. Altay taghlirining égiz choqqiliridin biri adette dobulghigha oxshaydiken. Ularning (türklerning) tilida dobulgha ‹türk› dep atilidighanliqi üchün, bu etraptiki qewmning namimu ‹türk› dep atiliptu[24]. Bu riwayet kiyin kök türüklerning güllen’gen chaghlirida yézilghan junggo menbeliridimu uchraydu. Miladiye 6- esirning axirlirida yézilghan bir junggo menbeside: «gherbiy déngizning boylirida yashaydighan türkler düshmenning hujumigha uchrap qirip tashliniptu. Bu qirghinchiliqtin aman qalghan bir balini bir böre élip sherqqe qarap qéchiptu. Böre uni turpanning shimalidiki bir ghargha élip keptu.»[25] dep yézilghan. Bu riwayettin melum bulishiche kök türkler eslide turpanning gherbidiki «gherbiy déngiz» boyida olturatti. B.Ögel bu déngiz balqash köli yaki aral déngizi bolsa kérek deydu. Xuddi yuqiriqi riwayette sözlen’gendek, kök türklerning tömürchi ikenliki tarixta melum bolghan bir heqiqet. Kök türkler özining tömür tawlash jehettiki ilgha téxnikisigha tayinip, urush qorallirini yasap chiqqan hem bu küchlük qoralliridin paydilinip, awarlarning hökümranliqini aghdurup tashlighan. Miladiye 10-11- esirlerde shimaliy junggoda qurulghan qitan sulalisining tömürchi ustilirimu gherbiy türklerning 10 qebilisidin biri bolghan qoshu qebilisi idi. B.Ögel tömürchilik téxnikisini mongghullar mongghul impériyisi qurulghandin kiyin, uyghurlar bilen bolghan medeniyet alaqisi netijiside uyghurlardin ögen’gen deydu. Lékin qiyat qebiliside tömürchilik téxnikisigha da’ir riwayetler mongghul impériyisi qurulushtin nahayiti burunlar keng tarqalghan idi. Meshhur türk alimi fu’ad köprülüning bartolidning «islam qamusi» gha yazghan «chinggizxan» dégen maqalisigha toluqlima qilip yazghan maqaliside déyilishiche, 1937- yili parizhda échilghan bir qétimliq ilmi muhakime yighinida pilli’ot chinggizxanning esli ismi bolghan «timochin» dégen isimning «tömürchi» dégen menide tepsir qilinishning fontéka jehettin toghriliqini étirap qilghan. Mongghullar tömürchilik téxnikisidin xewersiz chaghda chinggizxan’gha «tömürchi» dégen isimning qoyulushi tasadipiy emes. Qiyat qebilisining kélip chiqishi toghrisidiki «erginequn dastani» da déyilishiche, sherqiy tura qebililirining biri urushta hiyle ishletken düshmendin yéngilidu. Yalghuz qiyan (qayan) atliq bir yigit bilen uning jiyeni nukuz xotun , bala-chaqiliri bilen qéchip qutulidu. Ular uzun yol méngip, bir tagh arisida panahlinidu. Ular yoshurun’ghan yerning etrapi taghlar, ormanlar bilen qorshalghan iken. Sirtqa nahayiti teslikte chiqip kirgili bolidighan tar bir yoldin bashqa yol yoq iken. U yerning ismi erginequn iken. Erginequn sözi «tik tagh qaptili» dégen menini bildüridiken. Bu xilwet jayda ular küpüyup bir qebile bolup uyushup, 400 yil yashaptu. Kiyin bu yer ulargha tar kélip qalghan bolghachqa bashqa jaygha köchmekchi boptu. Emma bu jaydin chiqip kétidighan yol tapalmaptu. Axir bir tömürchi bu yerdiki taghda tömür rudisi bar iken, biz shu rudini éritip yol achayli deptu. Shuning bilen ular otun , kömür döwilep, ot yéqip rudilarni éritip, bir töge patqudek yol échiptu. Tosattin peyda bolghan kök yayiliq bir böre ulargha yol bashlap méngiptu. Shuning bilen yap-yéshil, ot-chöpliri yelpünüp turghan, zumret suliri sharqirap éqip turghan payansiz munbet bir yaylaqqa chiqip orunliship, ularni jilghida qorshap turghan düshmenlerni qaytidin tarmar qiliptu. «erginequn» dep atalghan mushu jaydin chiqip ketken künni ular özlirining milliy bayrimi qilip belgileptu. Shuningdin bashlap bu qebile «tömürchi» dégen nam bilen atilip, dangqi hemme etrapqa yéyiliptu. Chinggizxanning uruqi ulargha bérip taqalghachqa, ular u taghni, tömür iritkenlikini we tömürchilikni esla untup qalmaydiken. Her yili yéngi yil kéchisi tömürchilerning körek we ochaqlirini xatirilep , bir tömür parchisini kömürde qizdurup, sendel üstige quyup, bazghan bilen soqup, uni uzartidiken. Ular bu xil usul bilen erginequndin chiqqanliqini xatirilep tengrige rehmet éytidiken. Bu chinggizxan uruqining özgermes aditi iken[26]. Bu riwayette qiyat qebilisi «qiyan» dégen namda élin’ghan. Uyghur alimi molla musa sayrami öz kitabida (tarixiy hemidi) qiyat qebilisi oghuzxan neslidin kélip chiqqan dep yézish arqiliq, bu qebilining eslide türk neslidin ikenlikini riwayet qilidu[27].
Yuqirida sözlen’gen ikki riwayette meyli kök türkler bolsun yaki qiyat qebilisi bolsun, her ikkilisi qoshna el teripidin qattiq qirghinchiliqqa uchrighandin kiyin, qaytidin melum bir xilwet jayda köpiyip , küchlük bir qewmgha aylan’ghanliqi sözlen’gen. Ularning asaret we müshkül – xeterdin qutulup, yéngi makan’gha ériship qudret tépishida böre bilen tömürchilik téxnikisi nahayiti muhim wasite süpitide teswirlen’gen. Alahide eskertip ötüshke tégishliki shuki, shato-sartlar, jümlidin qiyatlarning miladiye 808- yilidin bashlap sherqiy shinjangdin awwal shimaliy junggogha , uningdin kiyin shimaliy junggodin tashqi mongghuliyige köchüp bérip, miladiye 1206- yili mongghul impériyisini qurghuchi bolghan waqit del 400 yil bolidu . «erginequn dastani» da erginequn’gha yoshurun’ghan kishilerning bu jayda 400 yilni ötküzgendin kiyin, u yerdin chiqip, yéngi makan’gha ériship, düshmenlirini meghlup qilghanliqi zaman nuqtisidinmu yuqiridiki tarixiy pakitqa nahayiti mas kélidu . Kök türkler börini «ashina», «asina», «achina», «echine» dep ataytti. Bu qedimki türkiy tilda yene «shin’ga», «sin’ga», «china», «chine», «chino» depmu atilatti[28]. Kök türk xanliri «ashina» dégen isimni özlirining ismigha qoshup atighan. Yene bezi xanlar uning «echine» dégen wari’antinimu öz ismige qoshup atighan. Mesilen: miladiye 679-682- yillarda textte olturghan echine kürpurchur qaghan, miladiye 682-700- yillarda textte olturghan echine tuycha qaghan qatarliqlar. Bular gherbiy türk qaghanliri bolup hésablinidu . Türkeshlerdimu echine kin qaghan (miladiye 739-740- yillarda textte olturghan) dégen kishi bolghan[29]. Reshididinning «jami’uttewarix», ebul ghazi bahadirxanning «shejere’i türk» dégen esiridiki melumatlargha qarighanda, türkiy xelqlerni erginequndin qutuldurghan kishining ismi börtechine déyilidu . Chinggizxanning uruqimu «börtechine» yaki «börtechino» dep atilatti. Uning menisi «kök böre» dégenlik bulatti. Kök türk xanlirining özining ismigha «ashina» yaki «echine» ni qoshup atishi, chinggizxan uruqining «börtechine» dep atilishi ularning itiqat qarishi boyiche éytqanda, özlirining böre neslidin ikenlikini untup qalmasliqi üchün idi. «ashina» sözining mongghul tilidiki wari’antlirimu del mushu qiyatlarning wastisi bilen türkchidin ötkenlikini yuqiridiki til we tarix pakitliri arqiliq békiteleymiz.
Chinggizxanning qebilisige da’ir ikkinchi xil riwayette mongghullarning ejdadliri (chinggizxan qebilisini démekchi ) déngizdin ötüp kelgen déyilidu . Bu riwayetning junggo menbeliride tilgha élin’ghan gherbiy déngizning buyida yashaydighan türklerning düshmen teripidin qirip tashlan’ghanda, aman qalghan bir balining böre teripidin turpanning shimalidiki taghqa élip kilin’genliki toghrisidiki riwayetning bir az özgergen shekli ikenlikini jezmleshtürüsh mumkin.
Miladiye 1240- yili yézilghan «mongghullarning mexpiy tarixi» da xatirilen’gen üchinchi xil riwayette kök böre bilen chishi bugha birliship chinggizxanning qebilisi barliqqa kelgen déyilidu . Bu riwayette kök böre bilen chishi bugha teng orun’gha qoyushtek totém étiqadi chüshenchisi sözlinidu. Bu xil étiqad eng burun türkiy milletlerde körülgen idi. «islam qamusi» ning türkler maddisida: «kök böre, qutluq tagh riwayetliri türkiy xelqlerning qayghu we shadliqlirini janliq shekilde eks ettürgen. Türkiy xelqlerning gherbiy tarmiqida bugha üstün küch-qudretke tolghan yol bashchi süpitide körülidu.»[30] déyilgen. Bugha sak, hon, kök türk we uyghur qatarliq türkiy milletliri étiqadida böre bilen teng orun’gha qoyulidu . Bezilerning déyishiche sak dégen nam «bugha» dégen menini bildüridiken[31]. Bugha toghrisidiki eng burunqi yazma melumat simachiyenning «tarixiy xatiriler. Ju xanliri tezkirisi» de tilgha élin’ghan. Bu eserdiki melumatqa qarighanda, muwang chüenronglar üstige yürüsh qilip, eng axirida töt aq böre bilen töt aq bugha gheniymet élip qaytqan. Gherbte kaspiy déngizidin sherqte ordusqiche bolghan jaylarda bayqalghan arxé’ologiyilik eserlerde qiya tash resimliride bugha tutémigha da’ir nurghun ispatlar tépildi. Hon sen’et izlirida tépilghan heykeller ichide bugha alahide muqeddesleshtürülgen hem qaplanning bezi qiyapetlirimu qoshup teswirlen’gen. Yene bezi eserlerde ottura asiyada yérimi bugha, yérimi adem shekilide teswirlinidighan rohlarmu uchraydu[32]. Bugha muqeddes haywan dep qaralghachqa honlar millet we hakimiyetning simwoli süpitide bugha shekli chüshürülgen bayraq ishletken[33]. Yawropa honlirining étnik kélip chiqishi we ularning köchüsh herikitige da’ir epsane-riwayetlerning biride honlar oraldin yawropagha qarap köchkende bir bughining ularning aldida yol bashlap mangghanliqi sözlinidu[34]. Yene bir riwayette bolsa honlar ma’otis deryasini bir bughining yardimi bilen késip ötkenliki hemde honlarning mushu qétimqi pewqul’adde ishtin kiyin hujumgha ötkenliki sözlinidu[35]. 19- esirde yashighan wén’griye sha’iri zh. Araniyning 1864- yili yazghan «budaning ölümi » namliq 12 qisimliq éposida yawropa honliri bilen majarlarning shekillinishide bughining xasiyetlik rol oynighanliqi sözlinidu[36]. Kök türklerge a’it epsane-riwayetlerde bugha bezide börining ornini élip sözlinidu. Kök türk riwayetliride melum bir derya yaki köl buyida yashaydighan aq bugha bezide güzel bir qizgha özgirip, kök türk qaghani bilen muhebbetlishidu[37]. Uyghurlarning meshhur dastani «oghuzname» de kök böre, köktin chüshken nur we bugha birlikte körülidu[38]. Démek , bugha sak we honlar teripidin muqeddes qarilishtek orni bilen herqaysi türkiy milletlirining folklorida nahayiti muhim orun igilep keldi. Ataqliq türk alimi ziya kök’alip yazghan «aq bugha» dégen shé’iriy dastandimu bugha kök böre bilen birge türkiy milletlirining simwoli qilip teswirlen’gen[39].
Körülüp turuptuki,chinggizxanning qebilisi – qiyatlar étnik kélip chiqish jehette kök türklerge baghlan’ghachqa, ularda kök türklerning kélip chiqishi heqqidiki hemde omumiy türkiy milletlerge étnografik belge bolghan kök böre bilen bugha riwayiti saqlinip kelgen. Beziler bu riwayetni mongghul impériyisi dewride yashighan tarixchilar mongghul impériyisige sherep qazandurush üchün chinggizxan’gha mal qilghan deydu. E.Zeki welidi toghan bu xil qarashning xata ikenlikini körsitip ötüsh bilen birge mongghul impériyisi bash kötürüp chiqishtin nahayiti burunla qiyatlarda bu riwayetlerning mewjut ikenlikini ispatlighan. Shunga kilaprot kök türklerge a’it riwayetlerning chinggizxan ejdadigha a’it qilip körsitilishining belgilik tarixi asasi barliqini tilgha alghan. «oghuzname» dastanida oghuzxan urushta meghlup bolghan üch taghisidin birige «mong’ol» (mongghul) dep nam bergenliki sözlinidu. Mana bu kélip chiqishi türk bolghan shato-sartlar (qiyat we usunlar) ning mongghullar arisigha qétilip, «mongghul» dégen nam bilen otturgha chiqqanliqidin ibaret tarixiy pakitning dastandiki shekli diyilmekte. Chinggizxan otturgha chiqqan dewrde bu qewm mongghul nami astida pa’aliyet qildi we mongghul tilida sözleshti. Lékin ular bu chaghda türk tilini téxi untup ketmigen idi. Ularda türk qéni, antropologiyilik xususiyiti, türk milliy mediniyiti yenila üstün orunda turatti. Chinggizxanning hakimiyet we herbiy ishlar teshkilatida türkiy xelqlerning «tötlik sistémisi », «onluq sistémisi », töre qanunining yolgha qoyulushi we türk mediniyitige alahide ehmiyet birilishi, uyghur we bashqa türkiy milletlerdin chiqqan medeniyet sahibliri, siyasiy xadimliri, herbiy qomandanlarning etiwarlinip ishlitilishimu mushundaq étnik baghlinishning, qandashliqning tesiridin idi.
«yüen sulalisining yéngi tarixi» da chinggizxanning shejerisi bérilgen . Börtechine uruqining en’enisi boyiche éytqanda, chinggizxanning shejerisi kök böre bilen aq bughidin törelgen batachixan, uning oghli tamacha, uning oghli xurichar mergen, uning oghli ga’ujan boru’ol, uning oghli sali xacha’u, uning oghli yekenidun, uning oghli semsuchi, uning oghli xarchu, uning oghli borjigday mergen, uning oghli toruxulchin bayan, uning oghli dobun mergen, uning oghli bodunjur, uning oghli xabiji, uning oghli menen tudun, uning oghli xaji külük, uning oghli xaydu, uning oghli bayshittighur, uning oghli doxyish, uning oghli tombinay, uning oghli xabolghan, uning oghli bartan ba’ator, uning oghli yesügey ba’ator, uning oghli timochin dep körsitilidu[40].
Paydilan’ghan matériyallar :
[1] [40] «türk qamusi» 24- tom, 291- bet, türkche.
[2] [5] [8] [9] [10] [11] [12] [13] [16] [17] [18] [19] [20] [21] e. Zeki welidi toghan: «omumiy türk tarixigha kirish», 67-, 68-, 69-, 421-, 433-, 468- betler, türkche.
[3] «türk qamusi», 30- tom, 495- bet, türkche.
[4] kamuran görün: «türkler we türk döletliri tarixi», 229- bet, türkche.
[6] «junggo milletliri tarixi», 3- tom, 6- bet, xenzuche.
[7] «islam qamusi», 3- tom, 91- bet, türkche.
[14] «qazaqistan penler akadémiyisi tarix instituti eserliri», 8- tom, 127- bet, rusche.
[15] w. W. Radilof: «quwanshi im pusar bibil buddx», 37- bet, rusche.
[22] «türk qamusi», 25- tom, 448- bet, türkche.
[23] [32] b. Ögel: «türk mediniyitining tereqqiyat dewri», 1- tom, 10-, 159- betler, türkche.
[24] [25] [26] «türk qamusi», 17- tom, 229-, 231- betler, türkche.
[27] molla musa sayrami: «tarixiy hemidi», 51- bet, uyghurche.
[28] [30] [38] «islam qamusi», 12- tom, 2- qisim, 253-, 254-, 449- betler, türkche.
[29] «türk qamusi», 22- tom, 266- bet, türkche.
[31] w. B. Abayiw: «oshit tili we xelq éghiz edebiyati», 1- tom, 179- bet, rusche.
[33] r. Grussét: «boz qir impériyisi » 39- bet, türkche.
[34] aydin taneri: «türk dölet en’enisi», 122- bet, türkche.
[35] «türk qamusi», 19- tom, 381- bet, türkche.
[36] «türk qamusi», 5- tom, 105- bet, türkche.
[37] b. Ögel: «türk medeniyet tarixigha kirish», 6- tom, 391- bet, türkche.
[39] «türk qamusi», 17- tom, 320- bet, türkche.
Menbe: «bulaq» zhurnili , 2003- yil. 1- san
Поделитесь записью в соцсетях с помощью кнопок: