Dadam Turghun Almasning Terjimali
<b>Dadam Turghun Almasning Terjimali</b>
Author: Qutluq Almas
Amerika, California, Castro Vally
Source: http://www.meshrep.com/
Publication date: 2010-yili 2-ayning 17-kuni
Format / Quality: Txt
Language:Uyghur
Dadam Turghun Almasning Terjimali
Qutluq Almas
Amerika, California, Castro Vally
2010-yili 2-ayning 17-kuni
Ettigen Sa'et 1de Tamamlandi.
Meshhur Sha'ir, Edip, Tarixshunas Ham Ulugh Inqilapchi ---Turghun Almas
Ozining putun hayatini uyghur xelqining musteqqilliq ishlirigha beghishlighan tewrenmes azatliq yitekchisi hem uyghur xelqining munewer perzenti-- Turghun Almas
1921-yili 10-ayning 30-kuni Qeshqer wilayiti Konisheher nahiyesi Doletbagh yezisining Tarboghuz kentide tijaretchi Iminaxun a'iliside dunyagha qelgen.U, bashlanghuch hem ottura mektepni oz yurtida tamamlap,on alte yishida yeni 1937-yili ata-anisi bilen birge muz davan arqiliq Ghulja shehirige kelip olturaqlishidu. Turghun Almas, 1939-yili 9-ayda Ghuljidin sabiq Shinjiang Inistitutigha oqushqa kelidu.U, ali mektep hayatidin bashlap Rus,Fransuz,In'gliz klassik yazghuchiliri we Sowet yazghuchilirining eserliri bilen tonushushqa bashlaydu. Shundaqla yene, eyni zamandiki Shingshisey mustebid hokumranliqi astidiki uyghur xelqining eghir xeter astidiki hayati hem teghdiri ustide oylinishqa bashlaydu! Turghun Almas,ozining millet ustidiki oy we endishilirini 1941-yili yazghan tunji she'iri "Qaytmaymiz"da izhar qilip,edebi ijadiyetke kirishtiki tunji qe- dimini tashlaydu.
Turghun Almas, 1942-yili 8-ayda ali mektepni putturup, shu yili 9-ayda Qarasheher nahiyesining Denzil yezisidiki bashlanghuch mektepke mudir bolidu.U,Denzildiki
oqutush xizmiti jeryanida inqilabi pa'aliyetler bilen shughullan'ghanliqi uqun, 1943-yili Shingshisay hakimiyiti teripidin qolgha elinip turmige tashlinidu.U, turmide "Tutqun",
"Gerip Momay", "Jemile","Ikki Tamche Yash" qatarliq inqilabi she'irlarni yezip, dush- menge bolghan ochmenligini ipadilep, xeliqni kuresh qilishqa chaqiridu!. 1945-yili 9-ayda ikki yilliq turme hayatini axirlashturup,erkinlikke erishidu!. Turghun Almas,shu yili 10-ayda Qarasheherdin piyade mengip Qeshqer shehirige yetip berip,Qeshqer Darilmuel-
limin'ge xizmetke orunlishidu.Bu mezgil,del,Sovet Ittipaqining "Medeni Besimi"astida, Sherqi Turkistan Jumhuriyiti hokimiti Gomindang merkizi hokimiti bilen Urumchide a-
talmish "Tinichliq Sohbiti"ni bashlighan; Gomindang herbi hem saqchi dairiliri ozining hokumranliqidiki yette wilayettiki uyghurlar ustidiki qanliq mustemlikilik hokumranliqi- ni teximu dehshetlik yurguziwatqan weziyetke toghra kelgen idi!. Turghun Almas, Go-mindang dairilirining bu qanliq terorliqidin qorqip qalmay, ozining milli mes'uliyatchan-
liq rohini teximu yuksek derijide jari qildurup,Sherqi Turkistan Jumhuriyitining Gomindang mustemlike hokumranliqidiki yette wilayettiki tesir da'irisini kengeytish stratigiyisini emelge ashurush uchun, Qeshqer wilayiti dairisidiki inqilabi pa'aliyitini aktipliq bilen bashlap,Gomindang dairilirining Uyghurlar ustidin elip beriwatqan qanliq mustemlikilik milli zulumlirini pash qilidighan keng kolemlik inqilabi teshwiqat xizmetlirini elip berip, Qeshqer xelqini inqilapqa teshkilleydu.U,1945-yili 10-aydin 1947-yili 4-ayghiche bol- ghan mezgil ichide ozining edebi talantini jari qildurup, "Azatliq Mesh'ili","Chopan","Tenlirim Yapraq","Yashlighim","Ana Tupraq Uchun","Umutlik Xiyal" ,"Jenup Sadasi", "Munglirim" qatarliq yukek inqilabi rohqa ige bolghan jenggiwar she'irlarni yezip, Gomindang hokumranliqidiki yette wilayettiki keng heliq ammisini --- inqilabi hushyarliqni her waqit boshashturmay,dushmenning herxil hile-mikir hem suyqestlirining aldimigha chushmey, yuksek inqilabi roh hem shija'et bilen inqilap ghelibisini putun wetinimiz miqyasida uzul-kesil emelge ashurush uchun kuresh qilishqa chaqiridu.1947-yili 4-ayning 21-kunidin 5-ayning 8-kunigiche Exmetjan Qasimi, Jangjijunglar jenupni kozdin kochiridu. Ular, 4-ayning 21-kuni ayrupulan bilen Qeshqerge yetip berip etisi,yeni 4-ayning 22-kuni Jangjijung Qeshqer wilayitidiki olkilik kengesh ezaliri sohbet yighinini chaqirghanda, Turghun Almas uch kishidin terkip tapqan xeliq wekilliri terkibide Gomindang merkizi hokimitining bash sohbet wekili hem olkilik hokumetning re'isi Jangjij- jung bilen sohbet otkuzip,xeliqning "Chegrini shu yerdiki xeliq qoghdisun;Qeshqer sheher rayonidiki mudapi'e istihkamliri buzup tashlansun; herbilerning siyasi ishlargha arilishishigha ruxset qilinmisun;Shinjiangning nami gha ozgertilsun."ge oxshash heqqani teliwi we meydanini bildurdi.Jangjijung xeliqning bu heqqani telepliri we meydanlirigha semimiyetsizlik bilen reddiye bergenligi uchun,amma buningdin narazi bolup, toghridin toghra dep ismini towlap,uninggha qarshi chiqidu.Yighin kongilsiz axirlishidu.Jangjijung, Yeken we Xoten ikki wilayetni kozdin kochurgendin keyin Qeshqerge qaytip kelip,Qeshqer wali mehkimisi otkuzgen 5-ayning 5- we 6-kunidiki olkilik, nahiyelik kengesh ezaliri hem Turghun Almas wekilligidiki her sahe wekilliri sohbet yighinigha qatniship, xeliq wekilliri aldinqi nowettiki soh- bette otturigha qoyghan teleplerni mentiqisiz asaslar bilen eyipligenligi uchun, shu yerdiki ammining qattiq ghezipini qozghidi.Shuning bilen, 5-ayning 7-kuni kechqurun, Turghun Almas wekilligidiki inqilap yolbashchiliri onminggha yeqin ammini bashlap Jangjijung chushken Qeshqer wali mehkimisini qorshiwelip, aldinqi qetimliq sohbetlerde otturigha qoyulghan mesililerge qana'etlinerlik jawap berishni telep qildu.Ghezeplengen amma ,,digen shu'arlarni towlidi. Namayishning aldinqi sepida turghan Turghun Almas,shu meydanning ozide "Satqun'gha Olum" namliq meshhur she'irini oqup, Gomindang mustemlikichi eksiyetchiliri we ulargha egeshken milli xa'inlarning esli rezil satqinliq mahitini echip tashlap,xeliqni ularni uzul-kesil, toluq yoqatmighiche toxtimay adaqqiche kuresh qilishqa chaqirdi.Uyghur xelqining heqqani qarshiliqlirining zerbisi astida, Jangjijung shu haman Qeshqerdin ketish qararigha kelip,namayishning etisi, yeni 5-ay- ning 8-kuni seherdila ayrupilan bilen Urumchige tikiwetti.Uni, yerlik emeldarlardin birersimu uzatqili chiqmidi. Gomindang merkizi hokimiti Jangjijong- ning 5-ayning 10-kunidiki olke re'isliki qoshumche wezipisidin istipa berish iltimasi bilen Mes'udni re'islikke korsitish teklipige bina'en, 5-ayning 20-kuni Mes'udni Shinjiang olkilik hokimetning ezasi, qoshumche re'is, Eysani qoshumche Shinjiang olkilik hokumetning bash katipi qilip teyinlidi.Shuning bilen, Sherqi Turkistan Jumhuriyiti hokimiti Gomindang merkizi hokimiti bilen elip barghan atalmish "Tinichliq Sohbiti" arqiliq mejburi qurashturulup chiqilghan sun'i "Olkilik Birleshme Hokimet" yimirilishke yuzlinidu. Buning netijiside, Gomindang dairiliri ozining hokumranliqidiki yette wilayettiki jumhuriyet inqilapchilirini tutqun qilishqa bashlaydu. Jumlidin, Gomindang dairiliri 1947-yili 7-ayning 21-kuni yerim kechige yeqin, Qeshqer Darilmualliminni qorshap, Turghun Almasnimu tutqun qilip, sabiq Gomindang 42-korpusining Qeshqer Yengi Sheher nahiyesi- diki herbi turmisige qamidi. Uning bilen bir septe turup murini-murige tirep bille kuresh qilghan sepdashliridin Qasimjan Qembiri, Abliz Muhemmidi, Ableq Ezizi, Alimjan, Nizamidinlarmu oxshashla bir waqitta tutqun qilinip,oxshash bir turmige qamaldi. U, solaqta yatqan chaghliridimu "Guzilim" qatarliq inqilabi jenggiwar sheirlarni yezip, ozi- ning inqilabi umudwarliqi bilen sunmas iradisini namayan qildi.Ghulja inqilabi hokimitining qet'i telipi hem xeliq ammisining qattiq besimi astida, U, 1949-yili 4-ayning 8-kuni turmidin sepdashliri bilen birge qoyup berilip, uzun otmey yene ular bilen bille Urumchige kelip Olkilik Uyghur Mediniyet Uyushmisida ishlidi. Turghun Almas, Urumchidiki mezgilide dawamliq Gomindang mustemlikichi da'irilirige qarshi pa'aliyetler bilen shughullan'ghanliqi uchun, Burhan Shehidi Ghulja inqilabi hokimitining mes'uli Axmetjan Qasimigha telifon berip,Turghun Almasni Ghuljigha elip ketishni tewsiye qilghan.Shuning bilen, shu yili 8-ayda Turghun Almas Ghuljigha kelip "Algha" gezitide tehrir bolup ishligen.
Sovet Ittipaqi, 1945-yili 8-ayning 15-kuni Moskivada tuzulgen ning rohigha asasen,ozining dolet menpeti uchun ozining meni-
wi hem maddi yardimi bilen 1944-yili 11-ayning 12-kuni Ghuljida Uyghurlarni asas qilip qurulghan Sherqi Turkistan Jumhuriyiti hokimitini Gomindang merkizi hokimiti bilen
atalmish"Tinichliq Sohbiti"otkuzushke mejburlap, 1945-yili 9-ayning axiridin bashlap milli armiyimizning Manas deryasi boyigha yetip kelgen muntizim hujumini hem sherqi we jenubi fironttiki keng kolemlik partizanliq urushlirini mejburi toxtitidu. Sovet Ittipaqi, atalmish "Tinichliq Sohbiti" hem uning muqerrer netijisi bolghan adem aldaydighan
"Onbir Maddiliq Bitim" arqiliq Sherqi Turkistan Jumhuriyitini putun sestimisi boyiche yumshaq hem qattiq wastiler arqiliq 1945-yili 9-ayning axiridin 1949-yili 12-ayning axi-
righiche qattiq kontirol qilip, 1949-yilining axirqi kunlirige kelgende, Jonggoda Gomindangdin hakimiyetni tartiwalghan Kompartiyege tutup beridu.Shuning bilen Uyghurlar 1680-yili eng axirqi musteqqil doliti Yeken hanliqini yoqatqandin keyinki ikki yuz atmish toqquz yilliq mustemlike tarixi ichidiki oz musteqqilliqini eslige kelturushtiki totinchi qetimliq pursettin yene mehrum qalidu!.
Turghun Almas, 1950-yili 4-ayda xizmet munasiwiti bilen Qeshqerge qaytip kelidu.U,1950-yili 5-aydin 1953-yili 7-ayghiche Qeshqer we Urumchide jama'et xewpsizlik saheside mes'ul xadim bolup ishlesh jeryanida Kompartiye hokimitining atalmish "Milletler Barawerliki" qalpiqi astidiki "Chong Henzuchiliq Showenistik Assimilatsiye" siyasitining heqiqi esli mahitini tonup yetidu.Turghun Almas,1953-yili 7-ayda Shinjiang olkilik partkomining uni olkilik medeniyet nazaritining nazerliqigha teyinlesh buyruqini ret qilidu.Seypidin Ezizining biwaste arilishishi bilen shu yili 8-ayda ozining telipige bina'en kesip almashturup olkilik edebiyat-sen'etchiler birleshmisige yotkilip tehrirlik, terji- manliq we edebi ijadiyet bilen shughullinishqa bashlaydu. Oz millitining siyasi deqdiri ustide oylinishni hichqachan toxtatmighan Turghun Almas, bu waqitta, oz tarixini bil-migen bir milletning bashqa yat milletler teripidin asan exmeq qilinip, aldinidighanliqini shundaqla u milletning azatliq hem musteqqilliqqe erishishining tolimu tes ikenligidin ibaret obektip heqiqetni chongqur tonup yetidu.U, Jumlidin Uyghurlardiki, oz tarixini bilmesliktiki ejellik ajizliqning nahayiti eghir hem jiddi mesile ikenligini ozining 40-yillarning beshidin 50-yillarning beshighiche bolghan on yilliq inqilabi emeliyiti jeryanida chongqur chushinip yetken idi. Shuning bilen U, 50-yillardin bashlap tarix tetqiqatigha kirishidu.Uning, 50-yillarning aldinqi yerimida elan qilghan eserlirige En'glis,Rus we Henzu tillirigha terjime qilinghan "Leyligul" dastani bilen 1955-yili memliket boyiche birin- chi derijilik edebiyat mukapatigha erishken "Qizil Bayraq" powestini wekil qilishqa bolidu.1957-yili Uning "Tarim Shamalliri" namliq she'irlar toplimi Shinjiang xeliq neshriyati teripidin neshir qilindi. 1956-yili 9-aydin 1957-yili 7-ayghiche Beyjingdiki Lushun Edibiyat Inistitutida oqudi.1957- yili 11-ayning 7-kuni Moskivada otkuzulgen Rosiye oktebir inqilabi ghelibisining qiriq yilliqini tebriklesh murasimigha Maozedong bashchiliqidiki Jonggo wekiller omiki terkibide qatniship, Sovet Ittipaqida uch ay ziyarette bolidu.U,bu uch ayliq ziyariti jeryanida Uyghur we bashqa Turki milletlerge te'elluq bolghan meshhur medeni hem tarixi yadikarliqlar shundaqla dangliq muziylarni ekeskursiye qilidu.Bu pa'aliyetler jeryanida uninggha eng zor tesir qilghini --- Lenin'grad tarix muziyhanisining mes'ul xadimining uninggha qilghan ayrim sozi bolidu.Mes'ul hadim Turghun Almas- qa mundaq digen :--- "Muziyhanimizdiki tarixi yadikarliqlar, siler Uyghurlar hem silerge qerindash bolghan herqaysi turki milletlerning tarixta qurghan buyuk doletliringlar bilen insaniyet medeniyitige qoshqan alemshumul tohpenglarning polattek ispati.Bu nuqtidin qarighanda, silerning tarixinglarni bashqilar emes,belki ozenglar yezishinglar kerek!".Turghun Almas, Rus tilini puxta bilgechke,mes'ul hadim bilen biwaste sozleshken.U,bu uch ayliq ziyariti jeryanida yene "Dinipir Boyida","Bir Tamche Qan" qatarliq ol- mes she'irlarni yazghan. U, uch ayliq ziyaritini axirlashturup,1958-yili 2-ayda Urumchige qaytip kelip uzun otmey, atalmish "Uyghur Aptonum Rayon" luq partkomining uni aptonum rayonluq partkomining teshwiqat bolimige mes'ul qilish toghrisidiki buyriqini ikkinchi qetim ret qilidu.1958-yili Uning "Pichaq" namliq dirammisi elan qilinip uzun ot-mey shu yili Henzuchigha terjime qilinip besilghan.U, 60-yillarning aldinqi yerimida "Say Bulaqliri","Tang Seher'',"Boran Yighlaydu" qatarliq kuchlik siyasi lerikiliq she'irlirini yazdi. 60-yillarning aldinqi yerimida yezilip tamamlanghan "Qeshqer Heqqide Qisse" namliq tarixi romani medeniyet zor inqilabida musadire qilinip,keyin yoqalghan.
Jonggo-Sovet munasiwitidiki "Sherin Ay"lar 50-yillarning ahiridin bashlap zawalliqqa yuzlinip, 60-yillarning bashlinishi bilen bu ziddiyetler ashkara halda metpu'at yuzi- de korulidu.1960-yili Sovet Ittipaqi Jonggogha yardemge ewetken putun sahediki injinir hem xizmetchi xadimlirini putunley qayturup ketidu.1962-yili 4- we 5-aylarda dunyani zil-zilige kelturgen 2-dunya urushidin keyinki tunji qetimliq musapirlarning chetke qechish weqesi-- yuz beridu.Mushundaq yaxshi pursetni kutup turghan Jonggo hokumiti, bu weqeni bahane qilip, Sovet Ittipaqining Urumchi we Ghuljidiki konsillirini taqighuzdi. Shuning bilen Sovet Ittipaqi ozining dolet menpe'eti uchun, musteqqilliq uchun herqandaq bedel berishke her waqit teyyar turidighan hem azatliqqa menggu teshna Uyghurlardin huddi 40-yillarda paydilanghandek, bu qetimmu yene qayta paydilinishni kuntertipke kirguzidu. Shu wejidin Sovet Ittipaqining Urumchide turushluq konsuli 1962-yili 5-aydin keyin dolitige qaytish harpisida, 1946-yili 5-ayning 5-kuni Ghuljida Abdukerim Abbasof bashchiliqida mexpi qurulup,keyin herxil tarixi seweplerge kore, un-tunsiz yoqighan ni qayta eslige kelturup,uning yigirme kishidin terkip tapqan merkizi komititini teshkillep, Sovet Ittipaqining, Uyghurlarning bu qetimqi oz musteqqilliqini qolgha kelturishige choqum uzul-kesil yardem beri- dighanliqini,hergiz tarixtikige oxshash yerim yolda asiliq qilip, henzu mustemlikichilirige tutup bermeydighanliqini wede qilghan.Shuning bilen, xeliq inqilabi partiyesining in- qilabi pa'aliyetliri mexpi halda wetinimizde keng-kolemlik bilen qanat yeyishqa bashlighan. T Turghun Almas, xeliq inqilabi partiyesining pa'aliyetlirige aktipliq bilen qatniship, uning gholluq xadimigha aylanghan. U, partiye merkizi komititining tapshuriqigha bina- en, partiyening pirogramma hem nizamnamisini yengidin qayta tuzup chiqqan. Jonggo-Sovet munasiwitidiki ziddiyet 60-yillarning keyinki yerimigha kelgende tereqqi qilip quralliq toqunush derijisige yetip barghan. Bu, 1967-yili 1-ayda bashlanghan quralliq toqunush 1969-yili 3-aygha kelgende yuquri pellige yetken. Eyni waqitta "Birinchi Nomurluq Tewekkulchi" dep nam alghan Maozedong bashchiliqidiki Jonggoning Sovet Ittipaqigha bolghan oktemliki pelle chekige yetken. Jonggoning ozige bolghan buxil chektin ashqan oktemligige nisbeten, Sovet Ittipaqi ozining herbi kuch jehettiki ustunliki, bolupmu yadro qoralliri jehettiki ustunligidin paydilinip, Jonggoni yadro qoralliri hu- jumi bilen palech halgha chushurush iradisige kelgen.Shuning bilen 1968-yilining beshidin bashlap heliq inqilabi partiyesige bolghan meniwi we maddi jehettiki yardimini ku- cheytip,uning pa'aliyitini putun wetinimiz miqyasida janlandurup, omumiyuzlik quralliq qozghilang kotirish teyyarliqini kucheytken. Sovet Ittipaqi ozining Jonggogha qarita yurguzmekchi bolghan yadro qoralliri hujumini 1969-yili 9-ayda bashlimaqchi bolghan. Hujumni resmi bashlash aldida yeni shu yili 8-ayning 28-kuni ozining pilanini Amerikigha uqturup,uning biterep turushini telep qilghan.Lekin, Amerika Neksun hokimiti Sovet ittipaqigha bergen jawabida, Amerikining, Sovet Ittipaqining bu pilanigha qoshulmaymaydighanliqini, egerde Sovet Ittipaqi hujumni bashlisa, Amerikiningmu oxshashla yadro qoralliri bilen Sovet Ittipaqigha hujum qilidighanliqini bildurgen. Amerika, Arqidinla yene, Sovet Ittipaqining bu pilanini "Washingten Pochta Geziti" arqiliq Jonggogha xewer qilghan. Bu sewepke kore, Sovet Ittipaqining yuqurqi pilani emelge ashmay qalghan. Shuning bilan xeliq inqilabi partiyesining bu qetimqi omumiyuzlik qozghilang kotirish pilanimu emelge ashmighan. 1970-yilining beshigha kelgende uning pa'aliyetliri pash bolushqa bashlap, ,onminglighan ezaliri qolgha elinghan we etilghan.Etish hoquqliri nahiyelergiche berilgen.Shu qatarda 1970-yili 8-ayda Turghun Almasmu xa'inlarning satqinliq qilishi bilen qolgha elinip turmige tashlanghan.Shu yili 5-ayning 29-kuni Urumchide, Muhemmet Imin Iminof ( U,doxturxanida hokul arqiliq olturulgen.) bashchiliqidiki xeliq inqilabi partiyesining ottuz neper gholluq ezasi itilghan.Sovet Ittipaqi, Jonggo hokimitining wetinimizdiki bu mustemlikichilik qanliq qirghinchiliqini Birleshken Doletler Teshkilatida emeli pakitlar bilen pash qilip, heliqara jemiyetning, Jonggo hokimitining bu insaniyet aldida otkuziwatqan jinayi herkitini toxtitish toghrisidiki keng-kolemlik eyipleshliri hem qattiq besim ishlitish weziyitini shekillendurup, Jonggo hokimitini wetinimizde elip beriwatqan bu mustemlikichilik qanliq qirghinchiliqini nispi toxtitishqa mejbur qilidu.Shuning bilen, keyinki turkumdiki etilish tizimligige kirguzulgen Turghun Almas wekilligidiki inqilapchilar bexitke yarisha olumdin saq qalidu.
Yuqurqi seweplerge kore,Uyghurlar oz musteqqilliqini eslige kelturushtiki beshinchi qetimliq pursettin yene bir qetim mehrum qalidu!.
Turghun Almas, 1977-yili 10-ayda yette yilliq zindan hayatini axirlashturup,yoruqliqqa chiqti.U, Yette yilliq turme hayatida chidighusiz rohi we tenni jehettiki qiynashlar- gha berdashliq berip, oz etiqati uchun yengilmes rohqa ige sunmas iradilik bir inqilapchi ikenligini namayen qildi. U, turmidin chiqqandin keyin, 40- we 50- hem 60-yillardiki she'ir,drama,hikaye,powest we roman ijadiyiti hem tarix sahesidiki tetqiqat xizmitige qaratmaqchi bolghan waqitlirining kop qismini qara siyasi boran-chapqunlarning yutup ketkenligige echinip,novette barliqqa kelgen nispi tinichliqning uzungha barmaydighanlighigha,ozide bar bolghan chongqur siyasi bilim we mol siyasi tejribilirige asasen shertsiz ishinetti.Shunga u, bu nispi tinichliq uninggha yaritip bergen herbir minut waqitni qedirlep,milletni rohi hem meniwi jehettin oyghutush uchun, qoligha qayta qelem elip, ozining 50-yillarda bashlighan tarix tetqiqatigha asasen 1980-yilidin bashlap tarixi ijadiyetke alahide kirishti..
Uning, 1980-yildin 1990-yilghiche bolghan on yil ichidiki ijadi pa'aliyetliri towendikiler :---
U, bu on yil ichide "Uyghurlarning Ana Makani Toghrisida","Oghuzname Eposi Heqqide","Epsane We Riwayetler Heqqide" qatarliq qiriq parchidin artuq ilmi maqale e- lan qilip, Uyghurlarning etnik kelip chiqishi, edebiyati, medeniyiti we tarixi toghrisida ozining eng yengi qarashlirini otturigha qoyup, bu sahesidiki bezibir chegish mesililer- ni hel qildi. Uning,"Tang Seher" namliq she'irlar toplimi 1982-yili Qeshqer Uyghur neshri-
yati teripidin neshir qilindi.U,1983-yili 1-ayda Beyjingda otkuzulgen gha qatniship,ozining Uyghurlar tarixi tetqiqatidiki obektip hem ri'alni bolghan eng yengi ilmi qarashlirini otturigha qo- yup, yighindiki kespdashlirini heyran qaldurdi.Yighinning axirlishish harpisida, Jonggo mustemlikichilirining jenup tereptiki Guangshi muatemlike rayonidin kelgen Juangzu millitidin bolghan bir tarixshunas Turghun Almas bilen ayrim sozliship,uninggha mundaq digen :---"Men, sizning oz milli tarixingiz toghrisidiki kuchluk ilmilikke ige bolghan mentiqiliq hem dadil qarashliringizgha qayilmen.Yighin'gha qatnashqan henzu tarixshunaslarmu ozlirining sizning bu qarashliringizgha qayil bolushqanliqlirini bildurushti. Siler Uyghurlar, tarixtiki dehshetlik qirghinchiliqlarda bedidek qirqilip tursanglarmu yenila osup yoqalmidinglar !.Shunga, biz silerge qayil. Emma biz herxil seweplerge kore silerdek baturluq korsitelmey, assimilatsiye bolush qedimimiz tezlishiwatidu !.Shunga, bizning ehwalimiz xeterlik !. Siz bilen tonushqinimgha xoshalmen !.Alaqiliship turayli !.U, bu mezgilde, 1933-yili 3-ayda Turpanda jallat Shengshisey teripidin qelich bilen chepip olturulgen meshhur sha'ir we inqilapchi hem Uyghur xelqining munewwer perzenti :--- Abduxaliq Uyghurning "Inqilabi Qurban" digen namini eslige kelturushte, zor xizmetlerni ishlidi.
Uning, yirik hejimdiki tarixi eserliri "Qedimqi Uyghur Edebiyati" (1985-yili 10-ayda) bilen "Honlarning Qisqiche Tarixi" (1986-yili 10-ayda) Qeshqer Uyghur neshriyatida; "Uyghurlar" 1989-yili 10-ayda Shinjiang Yashlar-Osmurler neshriyatida arqi-arqidin neshir qilindi.U,arqidinla yene"Turkler", "Uyghur Idiqut Xanliqi" namliq ikki parche yirik ta-
rixi esirini neshirge tapshurdi.
Turghun Almas, yuqurqi besh parche esiride :---Ozining uzun yillar jeryanidiki tarix tetqiqatida Uyghur,Turik, Xenzu we bashqa chet'el tarix menbeliridiki Uyghurlar hem
ulargha qerindash bolghan herqaysi turki milletler toghrisidiki obektip melumatlardin unumlik paydilinip, Uyghurlarning --- ozlirining ana makani ottura asiyada barliqqa kelip, birqanche ming yilliq tarixqa ige qedimi bir mediniyetlik millet bolush supiti bilen, oz tarixida kopligen buyuk doletlerni qurup,erkin hem azad yashap, insaniyet mediniyet ta-
rixigha ijabi we selbi jehettin zor tesirlerni korsetken bir buyuk millet ikenligidin ibaret obektip heqiqetni, tarixtiki emeliyet sinaqliridin otken yimirilmes pakitlar arqiliq sesti- miliq muqimlashturup, Xenzularning, digen tajawuzchiliq xarektirini alghan, mustemlikichilik mentiqisiz tarix nezeriyisi bitchit qilinghan.
1989-yili 12-ayning axirliri, Uning, tarix ijadiyitidiki buyuk pilanliri mana mushundaq nispi ongushluq halda elip beriliwatqanda, oz shexsi menpe'eti uchun millet men-petini qurban qilishtin bash tartmaydighan, milli wijdani bulghanghan, qara niyette uchigha chiqqan bir qisim milli xa'inlar, Turghun Almasning yuqurqi eserlirige< Milli bol- gunchilik idiyesi terghip qilinghan. >,< Musteqqilliq terghip qilinghan>,< Panturki- izim terghip qilinghan.> digendek siyasi bohtanlarni chaplap, Henzu mustemlikichi da'iriliri- ning atalmish "Aptonom Rayon"luq partkomigha doklat qilghan.Shuning bilen, aptonom rayonluq partkom 1990-yilining beshidin bashlap, Turghun Almasning yeziqchiliq hoqoqini elip tashlap, u hem uning eserliri ustidiki atalmish "Omumiyuzlik Tekshurush"ni bashlaydu hemde Qeshqer Uyghur neshriyatigha neshirge tapshurghan "Turkler", Uy- ghur Idiqut Xanliqi" namliq ikki parche esirini musadire qilidu.U, yuqurqi seweplerge kore, ozining tarix ijadiyitidiki buyuk pilanlirini yerim yolda toxtitishqa mejbur bolidu. Yuqurqi na'ehli xa'inlar topining "Derijidin Tashqiri"liri Shinjiang oniwersititi bilen Shinjiang ijtima'i penler akadimiyesige merkezleshken idi.
Partkomning buyruqigha bina'en,Wangenmao bashchiliqidiki henzu mustemlikichi emeldarlar hem Jonggoning ichki olkiliridiki herqaysi ali mekteplerdin teklip qilinghan
henzu tarixshunaslarning korishi uchun, 1990-yili 5-aydin 10-ayghiche bolghan besh ay ichide, Turghun Almasning neshirdin chiqqan uch parche kitabining Xenzuche terji- misidiki kitap nusxisi teyyarlinip putidu.Shuning bilen, Turghun Almas we uning eserliri ustidiki atalmish "Omumiyuzlik Tekshurush" 1991-yili 1-ayning axirqi kunliri tamam-
linip, 1991-yili 2-ayning 1-kunidin 7-kunigiche Urumchi shehirining Yen'en mehmanxanisida qeri kona mustemlikichi jallat Wangenmaoning biwaste riyasetchiligide Uyghur milli xa'inlar, ichkiridin teklip qilinghan Xenzu tarixshunaslar hem putun mustemlikichi yuquri derijilik Xenzu emeldarliri qatnashqan atalmish " Qatarliq Uch Ki- tapni Muhakime Qilish Yighini" ni chaqirip,Turghun Almas hem uning eserliri ustidiki omumi tenqid herkitini resmi bashlighan.Yighinda, qeri kona mustemlikichi jallat Wangenmao,"Biz, keyinki turkumdiki etish tizimligige kirguzgen Turghun Almasni 1970-yili etip tashlishimiz kerek idi.Lekin, xeliqaradin kelgen besim tupeylidin merkezning atmasliq toghrisidiki buyruq kep qelip, u etilmay qalghan."digen sozini ikki qetim ghezep bilen tekrarlap, jozigha qolini urup, ikki qetim ornidin turup ketken. Uchinchi qetim ornidin turmaqchi bolghanda, uning yenida olturghan partkomning sekritari mustemlikichi Songxenliang namelum seweplerge kore, uning chapinining asti teripidin tartip, uni ornidin turghuzmighan.Omumi tenqid herkiti bashlinip uzun otmey, Turghun Almasning bash tetqiqatchi ilmi unwani elip tashlinip, uning soz-herkitini mexpi nazaret qilish bashlanghan. Tenqid mezgilide Xenzu mustemlikichi da'iriliri, Turghun Almasni chaqirtip, "Sohbet" sheklidiki soraqlargha tartip, uni "Pozitsiye" bildurushke mejburlap, "Towiname" yezishqa qistighan.Lekin, U, oz ghayisi uchun axirqi bir tamche qeni qalghiche kuresh qilidighan hemde zorur tepilghanda buning uchun qurban bolushqa her waqit teyyar turidighan qorqmas rohqa ige bir tiz pukmes inqilapchigha xas merdaniliq bilen bu suyqest we mejburlashlarni qet'i ret qilidu.Shuningdin keyin, eyni waqitta partkom idologiye xizmitige mes'ul bolghan qazaq millitidin bolghan milli xa'in Janabil, bir qetimliq omumi tenqit siyasi yighinida :--- " Turghun Almas, nowette elip beriliwatqan U hem Uning eserlirige qarshi omumi tenqit herkitide xataliqini yaxshi tonumay, yaman pozitsiyede boliwatidu.Partiyemiz Uni jazaliyalmaydu emes, belki del uning eksiche Uni jazaliyalaydu."digen.Eng yaman bolghan ehtimalliqlargha toluq teyyarliq korup qoyghan Turghun Almas, buxil tehditlergimu pisent qilmighan.Bu waqitta, Xenzu mustemlikichilirining Turghun Almas hem uning eserliri ustidin elip beriwatqan yolsizlarche tenqiti, Uyghur xelqining qattiq naraziliqini qozghighan idi. Uninggha ziyankeshlik qi- lish arqiliq milletke ziyankeshlik qilishtin bash tartmighan milli xa'inlarning "Derijidin Tashqiri"liri putun Uyghur xelqining nepret-lenetlirining besimi astida, ozlirining rezil shexsi meqsetlirige yetelmey, uning eksiche elem bilen u dunyagha ejelsiz seper qilip, ulardin Uyghurlargha kelidighan teximu zor balayi-apetler azayghan.
Dunyadiki barliq shey'ilerning mutleq hem nispi bolghan shekildiki ozara bir-birini shert qilish, ozara bir-birige tesir korsitish hem ozara bir-birini tereqqi qildurushtin iba-
ret obektip bolghan munasiwet qanuniyiti boyiche mewjut bolup turidighanliqi hemmimizge melum.
Jonggoning ichki qismida 1989-yili aprilning keyinki yerimida bashlinip, shu yili 4-iyunda qanliq basturulush bilen xulasilanghan Henzularning demokratiyeni telep qilish
herkiti Jonggoni oz ichki qismida wehimige selip, silkundurgen idi.
Xeliqarada, 1985-yili 3-ayda Gorbachipning Sovet Ittipaqida hakimiyet ustige chiqip uzun otmey, ozining "Yengi Tepekkur" idiyesining yitekchiligide ichki we tashqi je-
hettiki siyasetliride zor yengi tengsheshlerni elip berishi netijiside, Sovet Ittipaqi ichki qismida siyasi we iqtisadi jehettiki islahet herkiti tezdin janlinip, misli korulmigen de-
mokratiye weziyiti barliqqa kelidu. Tashqi dunyada bolsa, Sovet Ittipaqining Amerikini merkez qilghan gherip elliri bilen 2-dunya urushi axirliship uzun otmey, yeni 1946-yili
3-aydin bashlap shekillendurgen "Soghuq Munasiwetler Urushi" munasiwitidiki "Muz"lar erip, dunyawi demokratiye, erkinlik,milli azatliq hem milli musteqqilliq herkiti shid-
det bilen kuchiyishke bashlaydu.
Yuqurqi seweplerge kore, 1990-yili 10-aygha kelgende, sherqi yawropadiki sotsiyalistik doletler Sovet Ittipaqining konturolliqidin uzul-kesil qutulup, toluq musteqqilliqqe erishidu.1991-yili 6-aygha kelgende, Yuguslawiye sotsiyalistik federatsiye jumhuriyitidiki bashqa jumhuriyetler Seriplarning mustemlikisidin qutulup, musteqqil bolushqa bashlaydu.1991-yili 8-ayning 19-kuni Sovet Ittipaqida yuz bergen siyasi ozgirish meghlup bolghandin keyin, Sovet Ittipaqidiki bashqa jumhuriyetler Ruslarning mustemlikisidin qutulup,musteqqilliq elan qilishqa bashlaydu.Gherbi Yawrupa, Asiya, Afriqa, Latin Amerika hem Okyaniye qit'eliridimu shundaq yuzlinish barliqqa kelidu.
Jonggo mustemlikichi hem mustebit hokimiti, yuqurqi ozining ichki qismi we tashqi dunyada barliqqa kelgen heqqani bolghan demoratiyeni telep qilish herketliri bilen
milli azatliq hem milli musteqqilliq herketlirini etirap qilishqa mejbur idi.
Omumi tenqit herkitidin xewer tapqan chet'el jama'etchiligi, Jonggo mustemlikichi merkizi hokimitige ozlirining naraziliqlirini bildurushke bashlighan.Shuning bilen,
merkizi hokimet bashliqi Jiangzemin ozining wetinimizge teyinligen mustemlikichi emeldari Songhenliang bilen qazaq milli xa'in Janabilni Beyjingge chaqirtip, ularning,
Turghun Almas hem Uning eserliri ustidiki omumi tenqit herkiti toghrisidiki doklatini anglighan.U,doklatni anglap bolghandin keyin, ulargha, bu herketning xelqara jemiyet- ning diqqitini qozghashqa bashlighanliqini eytip, bu herketni hazirdin bashlap toxtitip, aptorgha herqandqaq shekildiki jazani bermey, uning eserlirini ilmi sahe katigoriyesi boyiche hel qilinglar, dep buyruq chushurgen.
Turghun Almas, Uyghurlarning yolek bolishi hem xelqara jemiyetning besimi astida, yene bir qetim xeterdin saqlinip qalghan !.
Uning eserliri ozbekistanda mukapatlanghan.Qazaqistan, Se'udi Erebistan we Germaniyede Rusche, Erepche, Nemische yeziqlarda neshir qilinghan.
Biz, Uning eng axirqi yirik esiri "Osmanlining Qisqiche Tarixi" ni 90-yillarda yezip tamamlidi dep texmini jezimleshturimiz.
U, hayatining eng axirqi deqiqiliride "Men 21-Esir Adimi", "Ipargul" namliq eng axirqi ikki parche olmes she'irini yezip, bizge qaldurghan.
U, hayatining eng axirqi deqiqiliridimu Uyghurlarning xeterlik teqdiri ustidiki endishilirini toxtatmighan !.
U, omur boyi kuresh qilip, emelge ashurmaqchi bolghan ghayisi --- Uyghurlar musteqqilliqining, ozining hayat waqtida emelge ashmighanliqidin qattiq echinghan !.
Turghun Almas,Yuqurqi seweplerge kore, wapat bolushtin bir yil ilgiri "Chong Menge Qorulush" kesilige giriptar bolidu.
Dadamning yuqurqi rohi we ten salametliki jehettiki ehwallirini, men, u wapat bolushtin sekkiz ay ilgiri, uning bilen elip barghan eng axirqi ikki qetimliq telifun sohpiti-
miz( 2001-yili 24- we 25-yanwar, kech sa'et 11de )de, u manga lipap bilen eytip bergen idi !.
Eger,uning ghayisi, u arzu qilghandek, u wapat bolushtin ilgiri emelge ashqan bolsa, mustemlike bolghan uchyuz ottuz yilliq tariximizdiki qirghinchiliqlar dawamining
21-esirning aldinqi birinchi dewridiki eng tereqqi qilghan eng yengi uchur texnika wastilirining yardimi bilen aldimizdiki ekranlarda xuddi ozimiz shu neq meydanning ozide oz kozimiz bilen korgendek korgen, texi birnechche ayning aldidila sadir bolup, qan hidliri texi ketmigen eng yengisi bolghan---"5-Iyul Qanliq Weqe"si bolmighan, dushmen- ning oqida ejelsiz ketken nechche minglighan aghzidin sutning puriqi ketmigen qiz-yigitlirimizdin, ushshaq baliliri we ayalliri yalghuz qalghan qiran oghullirimizdin ayrilip qalmighan bolattuq !.Bu Pajiedin, Turghun Almas we uning sepdashlirining u dunyadiki rohliri qanchilik azaplanghandu ?!.
Uchyuz ottuz yil mabeynide tokulgen qanlar xuddi pajie uchun tokulup, pikargha tokuldimu ?.
Yaq ! . U qanlar bikargha tokulmidi hem bikargha tokulmeydu !.
Insaniyet milli azatliq we milli musteqqilliq herkiti tarixi --- bu yolda tokulgen qanlarning hergiz bikargha tokulmeydighanliqidin ibaret heqiqetni, san-sanaqsiz emeliyet
ler arqiliq ispatlaplighan hem ispatlimaqta !.
Shuning uchun, biz Huda bekitken bir kuni, Turghun Almas we uning sepdashlirining qebriliri aldigha berip, silerning ghayengler :---
Uyghurlarning musteqqilliqi bugun jakarlandi, dep, choqum towlaymiz !.
Bu, harmas azatliq jengjichisi , 2001-yili 9-ayning 11-kuni Urumchidiki Uyghur milli tibabetxanisida Urumchi waqti ettigen sa'et 7:45 de 80 yeshida pighanda biz bilen menggulikke widalashti !.
Amerikining Newyorik shehiride yuz berip, dunyani zil-zilige salghan partlash weqesimu, 2001-yili 9-ayning 11-kuni yuz bergen idi !.
Uning wapati bilen Newyorik shehiridiki partlash weqesining oxshash waqitta bolishi :---tesabidiliqmu we yaki muqerrerlikmu ?!.
Eskertish :
Dadamning ilgiriki herxil menbelerdiki qisqiche terjimihalliridiki orun, waqit, uqum, tebir qatarliq jehetlerning hemmiside xataliqlar mewjut idi. Bu qetim men ozem ye-
ngidin yezip chiqqan bu nusxa, birqeder ishenchlik. Shunga, wetendashlarning buningdin keyinki zoruryetlerde mushu nusxini ishlitishni iltimas qilimen.
Поделитесь записью в соцсетях с помощью кнопок: