Iraq Turkmen folkloru

Цитата:
Iraq Türkman folklorunun héyretamiz güce malik, zenginliyi ile séçilen, bedii cehetden en kâmil növü xoyrat ve manilerdir. Ölmez sen‘et eserleri seviyyesine yükselen, xalq arasında «sağ sikke», «xalis altun» kimi şöhretlenen, görkemli folklorşünas Ata Terzibaşı’nın «könüllerde fışqıran içli duyğuları min bir sedaqetle eks étdiren parlaq güzgü» adlandırdığı, Réjioğlunun «Xalqımızın vicdanı ve diline dayandığı üçün xoyratlarımız sonsuzluğa dek éyni sévgi halesi içinde yaşayacaqdır. Çünki onlar ulusal varlığımızın bir sembolü, xalqımızın ve yurdumuzun ta kendisidir» déye doğru hökm vérdiyi xoyrat ve manileri Ata Terzibaşı’nın «Kerkük Xoyrat ve Manileri» kitabı esasında 1968-ci ilde Bakı’da on sekkiz min tirajla «Kerkük Bayatıları» adı altında Resul Rıza ile birge çap étdirende xoyratlarla bayatılarımızın éyniliyi, xoyratların zenginliyi bedii cehetden kamilliyi hamını héyrete getirmişdi. Ata Terzibaşı’nın kitabını 1959-cu ilde Resul Rıza Bextiyar Vahabzade ve Qasım Qasımzade ile Kerbela’da dahi Füzuli’nin qebrini ve Kerkük’de şairin neve-neticelerini ziyaret éderken elde étmişdi. Şair vetene dönenden sonra yazırdı: «Kerküklü tanışlarımız Hesen İzzet ve Mehemmed Xurşid bizi şeherle tanış étdiler. Bir kitab mağazasına girdik. Men béle kitab dükânlarını Tebriz’de, Erdebil’de, İstanbul’da da görmüşdüm. Qefeslerde bir-birinin üstüne yığılmış kitab qatlarının bağı, kim bilir néçe illerdir ki, açılmamışdır. Bu kitabların bir çoxu adeten babadan ataya, atadan oğula, ondan neveye (toruna), neticeye kéçen dükânlarda gamlı sükut içinde yatır. Bu kitablar belke de sehifelerinde, néçe-néçe edebi, élmi, tarixi müemmaların açarını – uzun iller bir çox fedakâr élm adamlarının axtardığı, lakin tapa bilmediyi cavabları saxlayırlar…

Раскрыть

Qoca dükânçı qefesden götürüb mene vérdiyi kitabları – «Kerkük Xoyrat ve Manileri»ni vereqeledikce daxili bir heyecandan boğazım qeherlenir, üreyim quş kimi çırpınır, sinemden çıxmaq isteyirdi».
Resul Rıza’nın hissi, heyecanı, vetene dönenden sonra da öz axarına düşmemişdi. Sovétler döneminde – Sovét İttifaqında yaşayan Türk dilli xalqların milli şüurunun oyanmasında misilsiz xidmetler gösteren görkemli Türk şairi Nazim Hikmet şairin sévinc dolu ovqatını müşahide éderek yazırdı: «Öten il Resul Rıza Iraq2a gétmişdi. Qayıdanda elinde bir kitab gördüm. Éle bil şair elinde öz üreyini aparırdı. Azerbaycancaya çox, lap çox yaxın olan bu şéirler Iraq Türklerinin xoyratları idi».
Xüsusi qéyd étmeliyem ki, Iraq Türkman xoyratları Bakıda çap olunana qeder Azerbaycanda bir çoxları bayatını vaxtı kéçmiş janr hésab édirdiler. Onların arasında edebiyyatçılar da az déyildi.
Xoşbextlikden xoyratların Bakıda çapından sonra birden-bire bayatılara münasibet tamamile deyişdi. Azerbaycanda serbest şéir mektebinin yaradıcısı olan Resul Rıza özü de xoyrat janrının vurğunlarından birine, belke de birincisine çévrilmişdi. Xoyrat ve manilerle ilgili hele 1961-ci ilde çox sanballı «Uzaq éllerin yaxın töhfeleri» ve «Aşıq Yanıqlı bayatıları» (1964) eserleri yazan şair, 1980-cı ilde «Yaralı Kerkükün bugünlü xoyrat ve manileri» şéirler toplusunu çap étdirdi. Bir daha tesdiq étdi ki, xalq yaradıcılığının hetta en qedim növü béle yéni dövrün fikrini ifade étmekde çox münasib forma olur. Resul Rızanın her üç eseri neinki Azerbaycanda, hetta Iraq Türkmanları arasında böyük eks-seda (rézonans) doğurdu. «Uzaq éllerin yaxın töhfeleri» döne-döne Azerbaycanda ve Iraq’da çap olundu. «Yaralı Kerkükün bügünlü xoyrat ve manileri» de diqqetden yayınmadı. Bu maraqlı toplu haqqında ilk yazan Iraq-Türkman tedqiqatçısı Prof. Dr. Mahir Nakip olmuşdur. (Bax: «Kérkük’ün Kimliği» kitabı, İstanbul, 2007, seh.355-356).
Éle hemin ilde Dr. E.Benderoğlu ile Resul Rıza’nın Kerkük’de çap étdirdiyimiz «Ağlayan çox, gülen hanı?» (Kerkük, 2007, 182 s.) kitabına «Aşıq Yanıqlı bayatıları» ve «Yaralı Kerkük’ün bugünlü xoyrat ve manileri» şéirler silsilesini de daxil étdik. Éle kitabın adı da şairin kerküklü qıza hesr étdiyi 8 bendlik «Ağlama, gözel, ağlama» şéirinde götürülmüşdür:
Ağlayan çox, gülen hanı?
Göz yaşını silen hanı?
Matem tutub bu dünyanı
Ağlama, gözel, ağlama!
Prof. Dr. Mahir Nakip’in de gösterdiyi kimi, 1981-ci ilde dünyasını deyişen Resul Rıza sanki Iraq’ın, xüsusen de Kerkük’ün bu gününü tesvir édib. Güman ki, şairlerde olan hissiyatla, duyumla gelecekde baş vérecekleri görmek qabiliy¬ye¬tine göredir ki, onları yér üzünde péyğemberlerin nümayendeleri hésab édirler. Resul Rıza’nın timsalında bunu aydınca görürük. «Yaralı Kerkük’ün bugünlü xoyrat ve manileri» déyilenlere dayaq olur:

Bağdaddan kârvan gelir
Derdli perişan gelir.
Kimler qurban kesilib
Sularım al-qan gelir

Kerkükün baş qalası
Divarı daş qalası
Ölü ana yanında
Tökür qan-yaş balası

Atlarım
İlxı-ilxı atlarım
Bir çetin güne düşdüm
Ağladı xoyratlarım

Bağdad qızıl, gümüşdü
Bağdada yanğın düşdü
Béle qara günleri
Bağdad haçaq görmüşdü

Azerbaycanda xoyratlardan ilhamlanaraq bayatı janrına müraciet éden şairlerden biri de Hüséyn Alışanlıdır. Şairin min bir bayatını içine alan «Min bir bayatı» (Bakı, 1992, 224 s.) kitabında «Yolları daşlı Kerkük» adlı xüsusi bölme vardır (s.185-191).
Bezi nümuneleri véririk ki, oxucuda tesevvür yaransın.
Él sözü urvat imiş
Qend imiş, nabat imiş
Bayatının bacısı
Kerkükde xoyrat imiş

Hesreti derin Kerkük
Neğmesi şirin Kerkük
Bağrımızın başında
Görünür yérin, Kerkük

Dünyadan kéçdi gétdi
Yaratdı, köçdü gétdi
O xoyrat bulağından
Füzulim içdi gétdi

Kerkük’ün nalesi var
Qemden şelalesi var
Toyunda, düyününde
Xoyrat piyalesi var

Göründüyü kimi, bu kitabda şairin manileri (bayatıları) yér alıb. Lakin Hüséyn Alışanlının «Yurduma qurbandır sözüm» (Bakı, 2005, 507 s.) kitabında xoyratlar üstünlük teşkil édir (Bax: s. 485-507).

Gözeyarı
Yol ölçdüm gözeyarı
Dumandan çıxdı dağlar
Gösterdi göze yarı

Qara gün
Divan tutdu qara gün
Ömrümüzden qar kimi
Eriyeydi qara gün

Sovu yox
Qılıncımın sovu yox
Minmişem derd atına
Başında cilovu yox.

Barı var
Qem daşından barı var
Ekmişem derd ağacı
Her fesilde barı var

Hüséyn Alışanlının mani (bayatı) ve xoyrat janrında yazılmış iki poéması da vardır: «Tovuzum menim – oğuzum menim» (Bakı, 1998, 107 s.) ve «Aşıq ve Yaxşı» poéması (Bax: Yaralı torpağım, yaralı sévgim (Bakı, 1997, s.193-244). Birinci poéma bütövlükde, ikinci poémanin ise yarıdan çoxu bayatı ve xoyrat üzerindedir. Bu, Azerbaycan edebiyyatında yénilik kimi qiymetlendirilir.
Hüséyn Alışanlı bu necib işi Iraq Türklerinin xoyratlarından ilhamlanaraq gördüyünü xüsusi qéyd édir: «Qezenfer müellimin Kerkük bayatılarına hesr olunmuş kitabları menim bayatı yaradıcılığımda böyük bir dönüş yaratdı, bu doğma ve qedim şéir janrına mende sonsuz inam hissi oyatdı. Folklorumuzun fedakar tedqiqatçısı eyani şekilde gösterdi ki, bayatı bütün Türk dünyasının ölmez şéiridir ve çağdaş şairlerin de bu biçimde yazıb-yaratmağı son derece gereklidir… «Tovuzum menim – oğuzum menim» poémasını folklorumuzun en qedim ve en géniş yayılan bayatı biçiminde qeleme almağım déyilenlere dayaq olur» (Bax: Tovuzum menim – oğuzum menim, Bakı, 1998, s.6-7).
Démek lazımdır ki, Azerbaycanda xoyratların tedqiqi istiqametinde de diqqetelayiq işler görülmüşdür. Ölkemizde Iraq Türkman xoyrat ve manielerinin ilk tedqiqatçısı Emin Abid (Ehmedov Emin Mütellim oğlu (1898-1938) olmuşdur).
Bakıda ilk tehsilini alan Emin Abid Türkiyeye gétmiş, İstanbul Univér¬sitétini bitirmiş, Naciye adlı bir xanımla évlenmiş, 1926-cı ilde Bakıya qayıtmış, Türkiyede oxuduğuna, Türk qadını ile évlendiyine göre bir çoxları kimi 1938-ci ilin iyun ayında hebs édilmiş, az sonra güllelenmişdir. Emin Abid Azerbay¬canda hem «Kitabi-Dede Qorqud»un, hem de Kerkük xoyratlarının ilk tedqiqatçısı olmuşdur. Onun Türk xalqları edebiyyatında «mani» növü ve Azerbaycan bayatılarının xüsusiyyetleri (Bakı, «Azerbaycanı öyrenme yolu» dergisi, 1930, №4-5) meqalesinde başlıca olaraq bayatı ve xoyrat oxşarlığından söz açılır.
Tereddüd étmeden déye bilerik ki, Emin Abidin Kerkük xoyrat ve manileri ile yaxından tanışlığı İstanbuldan başlamışdı. Çünki o, hemin dövrde İstanbul Univérsitétini bitiren, eslen Erbilden olan, 1915-1926-cı iller arası çéşitli qezét ve dergilerde Iraq Türklerinin folkloruna dair meqalelerle çıxış éden Haşım Nahidin (Bax: İzzéttin Kérkük. Haşim Nahit Érbil ve İrak Türkléri. İstanbul, 2004, s.158) eserleri ile tanış idi ve azerbaycanlı folkorçu Salman Mümtaz ve Haşim Vahidi «birinci misranın qısa olması mani çağıran adamın adını söylemek üçündür» fikrine göre haqlı tenqid étmişdir (Bax: «Azerbaycanı öyrenme yolu» dergisi, 1930, №4-5, s.10-11, 25).
Iraq Türkman xoyratlarının Azerbaycanda neşri ve tedqiqi folklorşünaslıq élmimize danılmaz töhfeler vérmişdir. Mesele burasındadır ki, folklorşünaslar bayatı-manilere evveller vérilmiş terifi – «Her misrası yéddi hécadan ibaret dördlüye bayatı déyilir» fikrini dektesleyir, Azerbaycanda xoyratların mövcudluğu üzerinden sükutla kéçirdiler. Iraq Türkman xoyrat ve manileri Bakıda döne-döne çap olunandan sonra, xüsusen de bizim tertib étdiyimiz, otuz min tirajla çap olunan géniş hecmli «Iraq-Kerkük bayatıları» (Bakı, 1983, s.352) işıq üzü gördükden sonra folklorşünaslarımız özlerinde cesaret taparaq xalq arasında xoyratların géniş yayıldığını étiraf étdiler. Bu baxımdan folklor üzre sanballı monoqrafiyalar ve derslikler müellifi prof. Vaqif Veliyévin fikri maraq doğurur: «İndiye qeder Azerbaycanda çap olunan bayatılar kitabında xoyratvarı bayatılardan nümune vérilmemişdir. Lakin xalq arasında bu şekilli nümunelere téz-téz tesadüf olunur. İyirmi il erzinde defelerle folklor ékspédisiyalarında olduğumuz zaman Azerbaycanın bir néçe rayonunda xoyratvarı bayatı söyleyenlerin şahidi olmuşuq. Bu nümunelerin mövcud olduğunu tesdiq étdikden sonra bu neticeye gelmişik ki, bayatı toplayanlar birinci misrada yalnız qafiyenin vérilmesini hemin bayatının «kesiri» hésab étmiş ve ona «eziziyem», «élemi», «men aşıq» sözlerini elave étmişler» (Bax: V.Veliyév. «Azerbaycan folkloru» dersliyi, Bakı, 1985, s.127).
Tedqiqatçı ilk vaxtlar özünün de yanlış yolla gétdiyini étiraf édir: «Vaxtile bu setirlerin müellifi de Azerbaycan Dövlet Univérsitétinin filologiya fakultesinin telebelerile folklor ékspédisiyalarında olarken hemin sehve yol vérmiş, birinci misralarda buraxılan sözleri «islah» étmişdir» (Bax: V.Veliyév. Qaynar söz çéşmesi. Bakı, 1981, s.19) - déyir.
Hemin yanlışlıqdan imtina éden V.Veliyév sonralar «Bayatılar» kitabında 187 eded xoyratı «Xoyratvari bayatılar» başlığı altında ayrıca bölmede vérmişdir (Bax: Bayatılar. Bakı, 1985, s.185-198).
Azerbaycan folklorşünaslarının bayraqdarı, Iraq Türkman xoyratlarına ve atalar sözlerine iki maraqlı élmi meqale hesr éden prof. Memmedhüséyn Tehmasib Azerbaycanda xoyratların olmasını başqa çağdaş folklorşünaslardan evvel görmüş ve yazmışdı: «Kerkük xoyratları üçün seciyyevi olan, bizde de vaxtile olub… kem setir enenesi gétdikce pozulmuş, yérini dolu misralı bayatılara terk étmişdir» (Bax: M.Tehmasib. Uzaq éllerin yaxın töhfeleri haqqında. «Azerbaycan» dergisi, №2, 1969).
Prof. Paşa Efendiyév haqlı olaraq gösterir ki, bayatılar (xoyratlar-Q.P.) xalq içerisinden çıxmış ayrı-ayrı senetkarlar terefinden yaradılmışdır. Démeli, «men aşıq», «aşıq» bayatının 1-ci misrasına sonradan elave olunub (Bax: P.Efediyév. Azerbaycan şifahi xalq edebiyyatı. Derslik. Bakı, 1981, s. 62).
Prof. Mürsel Hekimov da éyni fikirdedir. O da tesdiqleyir ki, «ezizinem», «men aşıq», «élemi» sözleri bayatı-xoyratlara sonralar elave édilmişdir.
Prof. İsrafil Abbasov da xoyratların ayrıca bölmede vérildiyi «Azerbaycan bayatıları» kitabına yazdığı ehateli giriş meqalesinde bu meseleye öz müna¬sibetini bildirmişdir: «Kesik bayatıların-xoyratların ayrıca bölmede vérilmesi ise tesdiq édir ki, Iraq Türkmanları arasında géniş yayılan bu forma Azerbaycanda da géniş yayılmışdır» (Bax: Azerbaycan bayatıları, Bakı, 1984, 12).
Menbelerden de göründüyü kimi, folklorşünaslarımız folklorla bağlı doğru qenaete Iraq Türkman xoyratları Bakıda çap olunandan sonra gelibler. İnanılması çetin olsa da, evveller tedqiqatçılar inandırmağa çalışırdılar ki, ezizinem, aşıq, élemi bu xoyratların müellifleri olublar (Élemi sözünü şexs adı kimi teqdim étmek xüsusile gülünc görünürdü).
Bélelikle, bütöv bir xalqın ağıl ve zekasının mehsulu olan, ümmana benzer xalq yaradıcılığı nümunelerini – xoyrat ve manileri bir-iki neferin adına çıxmaqla deyerini istesek de, istemesek de azaltmış oluruq. Bu baxımdan Iraq-Türkman xoyratlarının rolu göz qabağındadır.
Bütün bu déyilenler, folklorşünaslarımızın son illerde geldiyi doğru qenaet, bayatılara (manilere) evveller vérilen terife başqa münasibet teleb édir. Birce, bayatı (mani) ve xoyratlara: «Her misrası yéddi hécadan ibaret dördüklere bayatı (mani), birinci misrası üç-béş arası, qalan misraları yéddi hécadan ibaret cinaslı dördlüklere xoyrat déyilir» terifini vérmek doğru olardı.

Поделитесь записью в соцсетях с помощью кнопок: