Ishoqxon to'ra Ibrat.Tanlangan asarlar

Цитата:

Исҳоқхон Тўра Ибрат

Исҳоқхон Ибрат матбаачи сифатида Наманганда «Матбааи Исҳоқия»ни ташкил этиб, китоб нашрига киришган. Бу ерда у кўплаб илмий, тарихий, бадиий асарлар билан бирга, замонавий мавзулардаги китобларни ҳам нашр этиб, илм-маърифат ва маънавият ривожи йўлида хизмат қилган. Унинг китоблари ёқиб, йўқ қилиб юборилган. Ўзи эса қатағонга учраган. Фақат истиқлол даврига келиб унинг номи ва ижоди асл қадр-қимматини топди. Китоблари чоп этилиб, ўзи туғилиб ўсган Тўрақўрғонда музей ҳам ташкил этилди.

Таржимаи ҳол

Миллий уйғониш даврининг ёрқин намояндаларидан бири, маърифатпарвар шоир, олим, сайёҳ, матбаачи ва муаллим Исҳоқхон Тўра Ибрат 1862 йили Наманган вилоятининг Тўрақўрғон қишлоғида зиёли оилада таваллуд топган. Отаси Жунайдулла хўжа ва онаси Ҳурибибилар хат-саводли кишилардан бўлиб, мактабдорлик ҳам қилганлар. Исҳоқхон она-отаси қўлида савод чиқариб, кейинчалик турли мактаб ва мадрасаларда таълим олган.

У энг аввало онаси Ҳурибибини устоз деб билган. Негаки, Исҳоқхон Ибратни Қўқон мадрасасига ўқишга юборган ҳам онаси эди. Ана шу таҳсил (1878-1886) йилларида унинг, албатта, Қўқон адабий муҳити намояндалари, жумладан, Муқимий, Фурқат, Завқий, Ҳазиний ва Нодим каби шоирлар ижоди билан ошно бўлиши табиий эди. Бунинг устига, у Шарқ олимлари асарларини мустақил мутолаа қилади, фаннинг кўпгина соҳаларини бир мутахассис сифатида эгаллайди. Таниқли маърифатпарвар шоир Иброҳим Даврон ҳам шу даврда «Туркистон вилоятининг газети», Исмоил Гаспирали нашр қилган «Таржимон» газеталари билан Қўқон мадрасаларида ўқиб юрган кезларида танишган.

Ибрат 1886 йилда Қўқон мадрасасини тугатгач, она қишлоғи Тўрақўрғонга қайтади. Ўз фаолиятини маърифат тарқатишга қаратади. «Усули қадим» қабилидаги мактабларни ислоҳ этиб, жадид мактабларини очишга киришади, меҳнаткаш халқ болаларини мактабга тортади. Аммо кўп ўтмай, мутаассиб кимсалар бу мактабларни «кофирлар мактаби» деб ёпиб қўйишади.

Шундан сўнг у 1887 йилда, яъни 25 ёшларида онаси Ҳурибибини ҳажга олиб бориш баҳонасида Жидда шаҳрига йўл олади. Аммо онаси ўпка шамоллаши орқасида вафот этгач, у Шарқ ва Ғарб мамлакатларига сафар қилиб, Истамбул, София, Афина, Рим, шунингдек, Қобул, Макка, Калкутта, Бомбей каби шаҳарларда бўлади. Сафар давомида араб, форс, ҳинди, урду, инглиз тилларини мукаммал ўрганади. Шарқ халқлари тиллари қаторида Ғарб халқлари тилларини ҳам ўрганиш иштиёқида бўлади. Энг муҳими, ёзилажак илмий асарлари учун бой материал тўплайди.

Исҳоқхон Ибрат матбаачи сифатида 1908 йилдаёқ Наманганда «Матбааи Исҳоқия»ни ташкил этиб, китоб нашрига киришган эди. Бу ерда у кўплаб илмий, тарихий, бадиий асарлар билан бирга, замонавий мавзулардаги китобларни ҳам нашр этиб, илм-маърифат ва маънавият ривожи йўлида хизмат қилган.
Ибратнинг шоир сифатида ҳам кўплаб шеърлар яратгани маълум. У махсус девон тузганлиги ҳақида маълумотлар бор бўлса-да, улар бизгача етиб келмаган. Аммо кўп шеърлари матбуот саҳифаларида сақланиб қолган бўлиб улар ҳаётнинг турли жабҳаларидан ҳикоя қилади. Унинг аксар шеърлари тарбиявий-дидактик характерда бўлиб, жумладан, у бир шеърида:

Сенга бу олам ғаниматдур,
Барча ашёси неъматдур, -

Деб ёзган.

Ибратнинг миллий кутубхона, китобхонлик ишларининг илк ташкилотчиси ва тарғиботчиси сифатида ҳам хизматлари беқиёсдир. У асос солган «Кутубхонаи Исҳоқия» фонди бу жиҳатдан анча бой бўлиб, унда китоб бериш ва олиш маълум тартиб-қоидага мослашган эди.

Исҳоқхон Тўра Ибрат хайрли ишлари туфайли халқ ҳурматини қозониб, қозилик даражасига кўтарилган бўлса, илм-фан, маданият, мактаб-маориф соҳасидаги жонбозлиги туфайли айрим мутаассибларнинг нафратига учраган.

1937 йилга келиб унинг барча фаолиятига чек қўйилди, китоблари ёқиб, йўқ қилиб юборилди. Ўзи эса қатағонга учради. Фақат истиқлол даврига келиб унинг номи ва ижоди асл қадр-қимматини топди. Китоблари чоп этилиб, ўзи туғилиб ўсган Тўрақўрғонда музей ҳам ташкил этилди.
Фаолияти

Ибрат 1896 йили Ҳиндистон, Бирма, Хитой, Қашқар орқали ўз ватани Наманганга келади. Сафар натижаси ўлароқ, унинг «Луғати ситта ал-сина» асари майдонга келади.

Асар 1901 йилда нашр этилиб, у ўзбекча-русча ва кўп тиллик луғат яратишда муҳим тажриба ролини ўтайди. Муаллифнинг «Жомеъ ус-хутут» асари эса 1912 йилда яратилган, у дунёдаги қирқдан ортиқ тиллар ва ёзувлар ҳақида маълумот беради. У тарихчи олим сифатида «Тарихи Фарғона» (1916) асарини яратади. Унда Қўқон хонлиги ва, умуман, Туркистондаги хонликларнинг инқирози, мустамлакачилик зулми, энг муҳими, ўз халқининг ёрқин келажагига ишонч руҳи ўз ифодасини топган. Шунингдек, 1928 йилда унинг яна бир асари - «Мезон ул-замон» юзага келди.

«Тариxи чопxона», «Маданият» ҳақида маснавий, «Газета xусусида», «Қалам», «Луғъат ситта алсина» («Олти тилли луғъат», 1907), «Жомеъ ул-ҳутут» («Xатлар мажмуи», 1912), «Тариxи Фарғона» (1916), «Мезон уз-замон» (1926), «Санъати Ибрат», «Илми Ибрат» ва бошқалар.

Манбалар

Исҳоқxон Ибрат. «Тариxи Фарғона». Тошкент, 1992.
Ибрат, Ажзий, Сўфизода. Танланган асарлар. Т.: Маънавият, 1999.
Исҳоқxон Ибрат. Тариxи Фарғона. Қўлёзма, ЎзМУ проф. Ғ. Каримов фондида сақланади.
Исҳоқxон Ибрат. Жомеъ ул-xутут. Наманган, 1912.

МУНДАРИЖА

«Асардурки, оламға ўлғай нишон...»
«Луғати ситтати алсина»
«Жомеъ ул-хутут» Ғазаллар Мухаммас Мусаддас
Тарихи Фарғона
Илмий ва маърифий мақолалар
Мезон уз-замон
Луғат

Поделитесь записью в соцсетях с помощью кнопок: