Uyghurlar - Resid Rahmeti Arat - Reshid Rehmeti Arat
Uyghurlar
Author: Reşid Rahmeti Arat/Reshid Rehmeti Arat
Translator:Yüsüpjan Yasin
Source:www.meshrep.com
Publication date: 2006
Language:Uyghur
Öèòàòà:
Reşid Rahmeti Arat
Aslen Kazanlı olan R. Rahmeti Arat, Kazan’a yakın bir köyde, Eski Ücüm’de, İsmetullah adlı bir baba ile Mahbeder adlı anneden 1900 yılının 15 mayısında dünyaya gelmiştir, ilk mektebi mahallî şartlara göre kendi köyünde tamamladıktan sonra, bir amcası tarafından bugünkü Kazakistan’ın Kızılyar (Peterpavel) şehrine götürülmüş, orada ilk önce, bu yüzyılın başından beri yeni metodla çalışan Türk-Tatar mektebinde, sonra da hususî bir hazırlık ile rusça öğrenip Rus gimnaziyumunda (o zamanki nesil gibi bir taraftan da Türk -Tatar mektebine giderek) tahsilini devam ettirmiştir. Son sınıfa geldiği günlerde, komünist rejiminin ilerlemesini önlemek maksadiyle baş kaldıran Amiral Kolçak ordusuna mekteplerden de gençler alınmıştı. Bu cümleden Rahmeti Bey de önce askerî eğitim kurslarına, sonra da cepheye gönderilmiştir. Kolçak ordusu yenilip dağıldığı zaman Rahmeti Bey yaralı olarak Mançurya’nın Harbin şehrine gitmiştir. Harbin şehrinde eskiden beri yerleşmiş olan Türk-Tatar aileleri bulunduğundan, bunların imamları, mektepleri ve cemiyetleri vardı. Bunlara kafileler halinde gelen her türlü tabakadan ihtilâl muhacirleri de katılarak cemiyet hayatı canlanıp genişlemiştir. Rahmeti Bey, burada gençlerle birlikte yararlı çalışmalarda bulunmuş, kendisini sevdirmiş, 1921’de yarıda kalan gimnaziyumu tamamlayarak 1922’de yüksek öğrenimini yapmak üzere Almanya’ya gitmeğe muvaffak olmuştur. Harbin’de ve Berlin’de bulunduğu süre içinde, Harbin imamı İnayet Ahmedî Bey’den maddî ve mânevi yardım görmüştür. Gençlik teşkilâtlarında birlikte çalıştığı gençlik arkadaşı Hüseyin Abdüş Bey de, her hususta ona destek olmuştur. Berlin’deki öğrenimi böylece, dışarıdan alınan cüz’î bir yardım ile ve bir haylî ağır maddî şartlar altında, kendi çalışmalariyle ilerleyebilmiş, çalışkan, dürüst bir öğrenci olarak kendisini tanıtabildiğinden hocalarının da dikkatini çekmiş, iş bulmakta onlardan yardım görmüştür.
Bu esnada, Birinci Dünya Harbi ve Rus ihtilâlinden sonra, Berlin’e, Rus boyunduruğu altında kalmış olan Türk ülkelerinden, Türkistan, İdil-Ural ve Azerbaycan’dan da türlü yollarla gelen muhacir gençler vardı ve bunlar mekteplere yerleşmek üzere idiler, iyi bir tesadüf eseri olarak Lehistan Tatarlarından Yakup Bey Şinkeviç de daha önce Berlin’e gelip öğrenime başlamış ve büyük türkolog W. Bang’ın öğrencisi olmuştu. O, kendisinin şevkle çalıştığı Türk dili sahasına Rahmeti Bey’i de celbetti. W. Bang, o güne kadar meydana getirdiği türkçeye dair birçok eserleriyle tanındığından, Turfan kazılarından gelen malzemeyi işlemek için de en münasip bir ilim adamı olarak kabul edilmiş ve böylece 1920’de Berlin Üniversitesine çağrılmıştı. Bir talih eseri olarak Rahmeti Bey için de bu büyük bir fırsattı. Daha küçük yaşta aile yuvasından ayrılmış ve cemiyet meselelerine alışmış olan merhum, bütün varlığiyle kendisini bu millî işe vakfetti. Yoksa, yabancı memleketlerde belirli bir destek olmadan tahsile devam etmek için yalnız enerji ve zekâ kâfi gelmez. Bunun için çalışma hevesini besleyecek büyük ideale ve imana ihtiyaç vardı. Genç Rahmeti bu imanı kendisinde bulmuştu. Kısa zamanda kendisinin seciyesini tanıtarak yüksek ilim adamları arasına katılmış, yalnız tahsille kalmamış, ilmî araştırma sahasına da girebilmişti. Berlin ilimler Akademisi’nde yığılı duran bir sürü yazı malzemesi içindeki eski Türk kültürüne dair Uygur, Mâni ve diğer yazılarla yazılmış yazmaların tasnifi için diğer birkaç Alman bilginiyle beraber (bu cümleden A. v. Gabain) Rahmeti Bey de görevlendirildi. Teknik işler yanında bu yazma eserlerin araştırılmasına ve işlenmesine de koyuldu. W. Bang gibi üstün olgunlukta bir ilim adamiyle çalışabilmek ve her gün onun yanında yardımcı olabilmek Rahmeti Beyi zamanla daha çok ilerletmiş ve Avrupa’nın XIX. yüzyılda zirvesine ulaşmış olduğu titiz çalışma metoduna vâkıf olmasına yardım etmiştir. Gecesini gündüzüne katıp çalışan Rahmeti Bey, Berlin Üniversitesini 1927’de bitirdiği zaman yalnız bir doktora çalışmasiyle ortaya çıkmadı. Akademi yayımları arasında yer alan Uygur metinlerini de baskıya hazır şekle sokmuş bulunuyordu. Bu gibi eserlerin ne kadar zorlukla, titizlikle işlendiğini, ne kadar büyük bir dikkat sarfetmek gerektiğini ancak bu mesleği yakından tanıyanlar takdir edebilirler, öğrenimini bitirir bitirmez Berlin Üniversitesi’nin Şark Dilleri Semineri Kazan lehçesi rektörlüğüne alınmıştır. Böylece, ilmî çalışmaları arasına öğretim görevi de girmişti. O, titiz çalışmalariyle, yaşı ilerilemekte olan hocamız Bang’ın tabiî bir halefi olarak belirmişse de, yabancı oluşu buna mâni oluyordu. Fakat kader ona daha büyük kapıyı açmıştı. Atatürk’ün bir çok yenilikleri arasına millî kültür ve dil dâvası da giriyordu. O zamanın Maarif Vekili Reşit Galip Bey tarafından “Uygurcayı su gibi bilen” genç âlim Rahmeti Bey de çağrılmıştı, İstanbul’a geldiği zaman “Uygur Tababetine Dair” iki fasiküllük bir eseri ve Oğuz Kağan Destanı ve Türkische Turfantexte VI (W. Bang, A. von Gabain’le birlikte) adlı eserleri Akademi neşriyatı olarak yayımlanmış, ayrıca birkaç ilmî mecmuada yazıları çıkmış olan tanınmış bir türkologdu how to shop for mattress .
Hayatı son derece muntazam geçmiştir. Başarılarında ve verimli çalışabilmesinde şüphesiz düzenli aile hayatının etkisi büyüktür. Tıp öğrenimi yapmak için Uzak Doğu’dan kendisiyle beraber Berlin’e gelen Rabia Hanım ile, ikisinin de tahsilleri tamamlanmak üzere iken, 1927’de evlenmişlerdi. Rabia Hanım Perm’li bir tüccarın tek kızıydı, iyi bir terbiye ve ihtimamla yetiştirilmiş olan kızlarına iyi bir tahsil de gördürmek isteyen ana-babası, onu Rus gimnaziyumunda okutmuşlar ve ihtilâlden sonraki kargaşalıktan kurtarmak için Sibirya şehirlerinden birine tıp öğrenimine göndermişlerdi. Komünistlerin oraya da sarkmaları üzerine, bu genç kız da bir kafile ile birlikte Uzak Doğu’nun Harbin şehrine gitmiştir. Orada Rahmeti Bey’le tanışmış ve beraberce Berlin’e gitmişlerdir. Önce anne ve babası, bir daha görüşülmeyecek kadar uzak ülkelere, Almanya’ya gitmesine razı olmamışlar, fakat sonradan babası: “Anne müsaade etti” diye telgraf çekmiş ve bir daha anne-baba ile görüşememek üzere böylece o da, tam izinli olarak Avrupa’ya gidebilmiştir. Rabia Hanım tahsilini tamamlar tamamlamaz Berlin’de hastahanelerde çalışmağa başlamış, ağır şartlar altında geçen öğrencilik devreleri çabuk unutulmuş, hayatları düzene girmişti. Bu evliliklerinden iki kızları dünyaya gelmiştir. Her ikisi de evlidir ve üç çocukları vardır. Rabia Hanım, Rahmeti Bey’in muntazam çalışabilmesi için her fedakârlığa katlanmış, ona iyi bir hayat arkadaşı olmuştur. Değerlerin derecesini ölçüp biçmesini bilen bu hanım, Rahmeti Bey’in gerçek değerler üzerinde çalışabilen ve pek az yetişen bir meslek adamı olduğunu, o mesleğin, kültür ve cemiyetin selâmeti bakımından, kendi mesleğinden daha üstün olduğunu kavrayacak kabiliyette idi. Türkiye’ye geldikten sonra, bir süre çeşitli yerlerde doktorluk yapmışsa da sonradan çocuklarının annesi ve hayat arkadaşının desteği olmak üzere, mesleğini terk etmişti. Son yıllarda, Rahmeti Bey’i yolculuklarında yalnız bırakmamak için Anadolu gezilerine onunla beraber giderdi. Rahmeti Bey de onun sonsuz fedakârlığını biliyordu ve minnettardı. Kutadgu Bilig’in tercümesini Rabia Hanım’a ithaf etmişti.
Tab’an sakin, çekingen, oldukça mahcup bir insandı. Kendi yağıyla kavrulup, kendini her felâketten kurtaran insanlarda olan derin bir ciddiyet, hassasiyet ve ketumluk, onun tabiatının biribirinden ayrılmaz vasıflarındandı. Hiçbir zaman düşünmeden, gürültülü konuşmaz, kendisi lüzumsuz yere gülmediği gibi, başkalarını da sudan lâflarla alaylı bir şekilde güldürmezdi. Bir şey sorulduğu zaman da Rahmeti Bey’in derhal cevap verdiğini hatırlamıyorum. O, her zaman önce düşünür, sonra kaçamaklı bir cevap verir, bir hayli konuştuktan sonra asıl düşündüğünü ortaya koyardı.
Meslek icabı çalışmalarındaki titizliği, gayet tabiî olarak devamlı ve istirahatsiz bir didinmeyi gerektiriyordu. Bu yüzden, yaz aylarında bile, Yeşilköy’deki yazlık evinde oturduğu halde, devamlı çalışır; ancak bir yarım gün kadar istirahat eder ve denize girip çıkar, öğleden sonraları cehennem gibi yanan şehre gidip işiyle uğraşırdı. Üniversiteye çok yakın bir yerde, oldukça dar olan bir ev satın almışlardı; onun alt katına da gece yarılarına kadar çalıştığı kütüphanesi yerleştirilmişti.
İnsan olarak vazifeşinas, halk ve millet uğrunda her hizmete hazır oluşu yanında, geldiği memleketin büyük acılar içindeki halkının yaşaması için bağlandığı türkçülük idealini o, taşkın çıkışlardan sıyırmak üzere, her zaman ilim ve kültür alanına sokmağa muvaffak olmuştur, demek yanlış olmaz. “Türk şivelerinin tasnifi” başlığı altında lehçe tasniflerini topladığı yazısında, Türk lehçelerinin ilmen gerçekten birbirine çok yakın olduğunu göstererek, bu şuuru aşılamağa çalışmıştır. Bu “şive” tâbiri Türkiye türkçesine göre yanlış olduğu için tepki yaratmış, çok tenkid edilmiştir. Gerçekte bu tâbir onun değil, ilk türkiyatçılardan olan ve sonradan pantürkistlik isnadiyle Ruslar tarafından öldürülen Kırımlı Bekir Çobanzade’nin daha önce kullandığı bir tâbirdi. (Bkz. Türk-Tatar Diyalektolojisi, Bakû, 1927)*.
* Bekir Çobanzade için bkz. A. Battal Taymas : Kırımlı Bekir Çobanzade’nin Şiirleri (Türkiyat Mecmuası XII, 1955).
UYGHURLAR
Reshid Rehmeti Arat
[Türkiye]
Terjime qilghuchi: Yüsüpjan Yasin
Öèòàòà:
Reshid Rehmeti Arat Qazan Tatarliridin yétiship chiqqan dunyawi nopuzgha ige meshhur Türkolog.
U 1900- yili Qazan shehirining gherbiy shimalidiki kona üjümde tughulghan. 1906-1910-Yillarda bashlan'ghuch terbiyisini alghan. 1913- Yili qizilyar shehiride ottura mektepni, 1918- yili lise(toluq ottura mektep)ni tamamlighan.
1917-Yilidiki bolshiwék inqilabidin kéyin türlük jem'iyetler qurulup, ular qarmiqida her xil zhornallar chiqirilishqa bashlighan. Reshidi rehmeti arat dostliri bilen birlikte «Birlik» namidiki bir jem'iyetni qurup, «Yashliq téngi» dégen bir zhornalni chiqarghan we destlepki qelem sinaqlirini mushu zhurnaldin bashlighan.
Reshid Rehmeti Arat 1918- yili eskerlikke élinip, aldinqi sepke ewetilgen. 1919-Yili yarlinip sibiriyige yötkiwitilgen. U, Sibiriyide Qazan Tatarliri topliship olturaqlashqan yerlerdiki medeniyet heriketlirining muhim ijrachiliridin birige aylan'ghan.
1922- yili Gérmaniyige bérip pelsepe fakultétigha oqushqa kirgen, oqush mezgilide edebiyat, pelsepe we türkologiye bilen munasiwetlik ders we séminerlerge qatnashqan. Bu jeriyanda yene her qaysi yerlerdin kelgen türklerning qurghan jem'iyet we uyushmilirigha qatniship, zhornallarda türlük maqalilerni élan qilghan.
1927- yili sélishturma Türk tili saheside yazghan «Altaychida yardemchi péillar we rewish-- péillar» namliq doktorluq désirtatsiyisini yaqlighan. Bu esiri yene bilen léktorluq ünwanighimu érishken. 1931-Yili sherq tilliri mektipide shimaliy türklerning tili, edebiyati we tarixi kespi boyiche dotsént bolghan. Bu jeriyanda destlepki ilmiy eserlirini otturigha chiqirishqa bashlighan.
Reshid Rehmeti Arat 1933-yili maarip ministirlikining teklipi bilen Türkiyige kélip, Istanbul Unwérsétitining edebiyat fakultétida Türk tili we edebiyati kursigha proféssorluqqa teyinlen'gen. 1958-Yili 4- ayning 26- küni ordinaryüs proféssor bolghan.
Türkiye türkologiyisining qurulushi we yiltiz tartishida aratning büyük bir ejri bar. W. Bangkaup teripidin qurulghan sélishturma Türk tili tetqiqatini Türkiyige élip kirip omumlashturghan we toluq bir tereqqiyatqa irishtürgen kishi reshid rehmeti arat idi. U bu sahede shinasi tékin, talat tékin, Saadet Chaghatay we Nuri Yüje qatarliq tesiri küchlük nurghun oqughuchilarni yétishtürüp chiqqan. Bügünki künde bu ilim tarmiqi Türkiye türkologiyiside asasiy orunda turmaqta. Türk (türkiy) tilining bir qanche dewri we sahesini yurutup bergen birmunche eserliri bilen birlikte Türk transikripsyon yéziqinimu Reshid Rehmeti Arat ijad qilghan. Bolupmu Türk tilining tarixiy tereqqiyatining pasilini sizip bergen esiri Türkologiye tetqiqatlirida izchil tetbiqlanmaqta.
Reshid Rehmeti Arat türk tilining omumiy tarixiy tereqqiyatini we omumlashqan shiwilirini dunya boyiche eng yaxshi bilidighan alim. U qedimki türkchining, jümlidin uyghurchining eng büyük mutexessisi, Uyghur yéziqini oqush we yézishni dunya boyiche eng yaxshi bilidighan türkolog. Heqiqeten, türkologiye uning üchün mubarek we ulugh bir ilim sahesige aylan'ghan. U Yawropaliq Türkologlarning eng büyüklirining yüzige tikilip turup, «Türkologiye siler üchün bir kesp we türmush ötküzüshning bir wastisi, lékin biz üchün her nersidur» deytti we ularning bu sahediki yenggillik bilen qilghan hökümlirige esla yol qoymaytti.
Reshid Rehmeti Arat dawrangsiz, emma heqiqiy menidiki yüksek wetenperwer kishi idi. U, Türk(türkiy) millitige kishiler asanliqche qilalmaydighan katta ilmiy emgekliri bilen xizmet qilghan. Yawropa ilim dunyasining xristianliq we Türk düshmenliki purap turghan terepliri bilen eng keskin küresh qilghan. «Islam énsiklopédiyisi»ni mushundaq bir süzgüchtin ötküzüp, uni türk tepekkurigha uyghunlashturghan we uninggha bir türk énsiklopédiyisi rohini ata qilghan kishi Reshid Rehmeti Arattur. Démek, türkche «Islam énsiklopédiyisi»ning meydan'gha kélishi Reshid Rehmeti Aratqa tayan'ghan. Arat Türkiye ilim -- pénining ghururi bolghan bu eserge rohi jehettikige oxshash, shekil jehettinmu ölchem we mukemmelikni béghishlighan idi. U bu katta qamusqa öz imzasi bilen birmunche maddilarni yazghandin bashqa yene sansizlighan eserlerni terjime qilip kirgüzgen. Reshid Rehmeti Arat tolimu küchlük muhebbet bilen baghlan'ghan bu eser uning tetqiqat ishlirida eng muhim orun tutqan idi.
Reshid Rehmeti Arat xuddi katta eserlerni otturigha chiqirish üchün yaritilghan ademdek chongqur bir tetqiqat iqtidarigha ige idi. U qolgha algha her qandaq bir mesile we témida bashqilar qaytidin bir nerse déyishke orun qalmaytti. Türk hoquq pelsepisining eng büyük esiri bolghan «Qutadghu Bilig» del uning ejri bilen dunyagha özini qayta tunutqinidek, «Qedimki Türk Shéirliri», «Etebetul heqayiq», «Baburname», «Turpan tékistliri» (6-we7- tomliri)ni yene u teyyarlap élan qilghan idi.
Sherqte Saxalindin tartip gherbte Istanbulgha qeder bolghan jaylarda yashaydighan barliq Türklerning kültür we medeniyitini tetqiq qilish we uni dunyagha tunutushni, bu arqiliq Türk birlikini yaritishni meqset qilghan «Türk kültürini tetqiq qilish inistituti»ning paaliyetlirige qizghin ishtiyaq bilen ishtirak qilghan reshid rehmeti arat bu inistitutni özining idialidiki muessise süpitide qarap, uning tereqqiyati üchün jan - dil bilen yardem qilghan. Bu institut qurulghan kündin bashlap uning idare ishliri we ilmiy jem'iyetliride paal wezipe ötigen we ilmiy tetqiqat ishlirigha dawamliq qatnashqan.
Türklerning ilmi hayati we milliy sheripi üchün büyük ejir singdürgen Reshid Rehmiti Arat 1964- yili alemdin ötken. Uning maddiy hayat derixi 64 yil yashap qurughini bilen meniwi hayat derixi bolsa Türk dunyasi ichide menggü yashirip turidu.
Aratning Idiqut uyghurlirining kültür we medeniyiti heqqide qisqiche melumat bérishni meqset qilghan «Uyghurlar» namliq bu maqalisi 1933-1934- yillarda yézilghan. Bu yerde shuni eskertip qoyimizki, 19- esirning axirliridin bashlap turpandin tépilghan qedimki Uyghurlargha mensup türlük wesiqiler shu chaghda téxi toluq retlinip we sistémiliq bir tetqiq qilidighan basquchqa kirmigechke, Arat bezi mesililer heqqidiki pikirlerni kéyinki tetqiqatqa qaldurghan. Heqiqeten, bulardin beziliri kéyinki tetqiqatlar netijiside aydinglashti. Shunga, bu maqalini oqughanda, uning yézilghan waqtini nezerdin saqit qilmasliqni ümit qilimiz. Yene shu bir mesilini eskertip qoyimizki, bu maqalida tilgha élin'ghan Türk dégen nam bizning metbuatlirimizdiki Türkiy milletlerni körsitidu, biz aptorning pikrini eynen ipade qilish meqsitide buni esli shekli boyiche alduq, yene bezi jughrapiyilik namlarnimu esli shekli boyiche élip tirnaq ichige bizning metbuatlirimizdiki atilishini eskerttuq. Maqalining oqushchanliqini we oqurmenlerning bilim sewiyisining her xil bolushini nezerge élip maqalining bezi qismini we axiridiki izahatni qisqartiwitishni layiq körduq.Terjimandin
Kirish söz
Dunya xeritisige nezer tashlan'ghan haman Türk döletlirining ne qeder muhim bir yerni igiligenliki derhal közge chéliqidu. Bu keng zémin üstide Türk millitining yaratqan tarix we kültür menqulatliri kéyinki dewrlerge qeder yat eller teripidin bu milletning menpeetlirige qarshi meqsetler üchün qollinildi. Bügünki dunya xeritisining biz köriwatqan mushu shekilni élishida Türk millitining oynighan roli hazirgha qeder yéterlik derijide tetqiq qilin'ghan emes. Yalghuz dunya xeritisining alghan sheklidila emes, belki yene türlük milletlerning shekillinishide we tarixining yaritilishidimu Türk millitining tesiri zor bolghan. Sherq bilen gherbni, shimal bilen jenupni bir birige baghlighan we bu terepler otturisida daimliq munasiwet belwaghlirini yaratqan Türk millitining tarixiy wezipisining yalghuz maddiy kültür sahesi bilenla cheklinip qalmighanliqi muheqqeqtur.
Epsus, yéqinqi tariximizmu hélighiche toluq dégidek yorutilghan emes. Türk tarixini we Türk kültürini bu milletning paydilinishi we idiali(milliy idiyisi- t) nuqtisidin öginish pikri kéyinki waqitlargha qeder mewjud emes idi. Mana shu seweblik, talay esirler dawamida Türk millitining yaratqan kültür eserliri hemishe yat namlar astida ilim we medeniyet sahesige chiqirildi, kültür tarixida daim bashqilarning hésabigha yézip qoyuldi. Junggo, Tibet, Hindistandiki Türk medeniyet eserliridin bashlap kéyinki waqitlargha qeder Türk kültüri mehsulatlirining dunya teripidin qandaq shekilde tonulghanliqini közdin kechürüsh bu gheyri tebiiy weziyetni chüshünishke kupaye qilidu.
Qandaq ehwalda bir milletning özlük (milliy xasliq) tuyghusi we uning yaratqan kültür eserliri ashu milletning hayatliq kürishide paydilan'ghili bolmaydighan bir halgha kélip qalidu? buninggha téxi jawap bérilgen emes. Ishinishimizche, Türk kültüri sahesidiki ilmiy tetqiqatlar Türk ishliri nuqtiineziridin yürgüzülgende we bu arqiliq érishilgen netijiler milliy mewjutluq mesilisi bilen baghlan'ghan chaghda, yenimu bir hesse qimmet we ehmiyetke irishken bolidu.
Türk kültürining tetqiq qilinishi üchün lazim bolghan matériyallar Türk tarixining ayrim–ayrim dewrliridin bizge yitip kelgen eserlerde mewjuttur. Awwal bularni tetqiq qilish we Türk rohining ijadiyet quwwetlirini we xususiyetlirini éniqlap chiqish lazim. Türk millitining maddiy we meniwiy kültürining zamanimizgha qeder yitip kelgen eserliri shu qeder köp we molki, tarixta mushundaq bir mirasqa ige milletler nahayiti az. Lékin, bu eserlerni mueyyen bir pilan ichide öz ishlirimiz üchün tetqiq qilishimiz zörür. Her waqit échiwitilgen, kéngeygen we yükselgen bu kültürni tépishimiz Türk millitining shanliq ötmüshi bilen parlaq kelgüsini bir birige baghlashqa yardem biridu.
Jumhuriyet Türkiyisini yaratqan Atatürk eyni waqitta millitige öz menlikinimu tiklep bergen, tarix we kültür saheliridiki milliy mesililerni tunji qétim Türk mesililiri üstige qurghanidi. Türk milliy mesilisige Türk millitining hayatliq mesilisi sheklini bergen büyük qomandan(atatürk- t)ning esirlerdin béri sel qarilip kelgen bu muhim sahege körsetken muhebbiti we tewrenmes meniwiy küchi bu sahening pat aridiki tereqqiyatining parlaq bolidighanliqigha yéterlik bir delildur. Chünki, öz idialigha irishken we dunya kültürige öz menlikining tamghisini urghan bir milletning, angliq bir shekilde küresh qilghan we öz idialigha qarap angliq halda ilgiriligen millet ikenligi söbhisizdur.
Uyghur Medeniyitige Qisqiche Bir Nezer
(Sherqiy Türkistanda élip bérilghan ékispéditsiye jeryanida tépilghan matériyallargha köre)
Esirler dawamida yer yüzining türlük medeniyet rayonlirida eng muhim orunlarni igiligen we bu yerlerning kültür hayatining shekillinishide we siyasiy tereqqiyatida intayin chong rol oynighan Türk millitining jughrapiye jehette köpinche bir biridin ayrilip turghan qisimlirining tarixtiki musapisini izdep tépish we kélichektiki teqdirini körüp yétish unchiwala asan ish emes. Uzun dewrlerni we keng rayonlarni öz ichige alghan menbelerni bir yerge toplash we ularni oxshash nuqtiinezer bilen bir kültür halitide tetqiq qilish ishi, peqet mushu rayonlarda élip bérilidighan türlük izdinish -- qidirishlarning toluqlinishigha baghliq bolmaqta.
Türk qewmlirining türlük dewr we rayonlarda qoshna milletler bilen bolghan munasiwetliri bu milletlerning tarixida ayrim bir épizod halitide xatirilen'gen. Bularni bir yerge toplap, bir biri bilen sélishturush lazim, lékin buningliq bilen ish pütmeydu. Bu shekilde érishken netijilerni Türk millitining qolida mewjud tarixiy matériyallar bilen sélishturup, hemmisini peqet birla nuqtiinezer boyiche jiddiy bir tasqashtin ötküzüsh zörür. Peqet mushu shekildila Türk tarixining türlük dewrliri heqqide heqiqiy–toghra bir netijige irishish mümkin bolidu.
Türk tarixi tetqiqatliri üchün sherqte Junggo menbeliri xélila keng we mol matériyal hésablinidu. Tarixida yat milletlerni daim özining köz qarishi boyiche közetken Junggo menbeliri ilmiy we jiddiy tetqiqatlar üchün asas bolushtin xélila yiraq bolsimu, bulardin paydilinish imkaniyiti her waqit mewjudtur. Bular xironologiyilik(yilname sheklide –t) jehettin retlinip, bashqa yéqin ilim tarmaqlirining yardimi bilen aydinglashturulishi kérek. Türk tarixigha, bolupmu qedimki dewrlirige alaqidar bolghan bu xil menbelerning herkim paydilinalaydighan bir shekilde neshir qilinishi yalghuz tarix tetqiqatchiliri üchünla emes, Türk kültürining bashqa sahelirini tetqiq qilidighanlar üchünmu lazim we zörürdur.
Bu sahede bügün'ge qeder élip bérilghan tejiribilerdin bir nersini éniq körduqki, Asiyada bügün Türk memlikiti süpitide körüniwatqan yerler qedimki zamanlarda sherqqe, shimalgha we jenupqa qarap téximu chong kölemde sozulghan bolup, tarix qeyd qilghan deslepki dewrlerdin étibaren her waqit Türklerning wetini bolup kelgen we bu memliketning her bir nuqtisi Türk millitining tarixtiki musapisi we tereqqiyatigha shahid bolghan.
Bir tereptin shimaliy Hindistandin bashlap bügünki Monggholistan (Monggholiye – t) ning shimaligha qeder sozulghan, yene bir tereptin sherqte bügünki gherbiy junggogha qeder bolghan memliketlerni öz ichige alghan barliq ziminlar Türk qewmlirining dölet teshkilatlirigha tewe bolghan. Bu zéminning chégragha yéqin bolghan bezi qisimlirining pat – pat siyasiy höriyitidin ayrilip qalidighan ehwallirimu körülgen. Lékin, bu keng rayonni bir noqtigha uyushturghan merkeziy zimin her waqit Türk memlikiti dégen süpet bilen tonulup kelgen. Bu merkezning ichidiki siyasiy hakimiyet zamanning ihtiyaji yüzisidin türlük dewrlerde türlük türkiy qewmliri arisida almiship turghan. Türk qewmliri hayatliq kürishide bashqa milletler bilen soqushqinidek, öz ichidimu urushup turghan. Bu urushlarda zeper qushi bügüni bir Türk qewmining, etisi yene bir Türk qewmining béshigha qon'ghan. Türk wetinidiki siyasiy merkezning ismi we ornining özgirishi héchqachan u yerdiki Türk millitining özgirishige sewep bolmighan. Nahayiti tebiiyki, bu siyasiy özgirishler jeriyanida bezi Türk qewmlirining bir yerdin yene bir yerge köchüshige oxshash weqelermu körülgen. Bolupmu bular Türk qewmliri ichide köchmenlik teshkilatini eng köp muhapizet qilghanlar ichidin chiqqan. Türk dolqunliri (köch heriketliri – t) ning qerelsiz halda gherpke qarap éqishighimu belkim bu xil weqeler sewep bolghan bolsa kirek. Lékin, türk tarixidiki her qandaq bir özgirishte yéngi terkipler meydan'gha kelgen haman, bu yéngiliqning asasi da'im uningdin burunqi asas üstige qurulghan idi.
Bolupmu, bu weziyet Sherqiy Türkistan (Shinjang – t) da mushundaq idi. Bu yerdiki Türk dolqunimu pat -- pat sherqqe, shimalgha, gherpke we jenupqa qarap aqqan. Lékin, bu dolqunni yasighan türk déngizi bu memliketning héchbir yéride we héchbir zaman qurup qalmidi. Bu türk déngizi ichide türk irqigha mensup emesliki tamamen yaki qismen melum bolghan we kichik – kichik arallar halitide yashighan qewmlerning mewjudiyiti pütünley ayrim bir mesilidur. Bu qewmlerning bu yerge kélip, yashap we axiri yoqilip ketken, shuningdek türk tarixining türlük weziyetliride oynighan roligha yarisha birmunche izlarni qaldurghan bolsimu, asasen omumiy weziyetni özgertkidek birer amilgha aylanmighan.
****
«Uyghur» sözi bashqa bir munche tengdash namlargha oxshash, hem bir türk qewmining hem bir Türk siyasiy teshkilatining namidur. Uyghurlar peqet tarixning mueyyen bir dewride bu yerlerde yashighan Türk guruhlirini öz teshkilati ichide toplighan we bu guruhlarni idare qilghan bir toptur. Biz Uyghur teshkilati , Uyghur kültüri we bashqa terepliridin söz achqanda, héchqachan bashqa Türk qewmliri bilen munasiwiti bolmighan we öz aldigha yashap, medeniyet yaratqan bir qewmni köz aldimizgha keltürmeymiz. Eksiche Uyghur teshkilati we kültürini uningdin burunqi teshkilat we kültür yolidiki bir basquch süpitide qobul qilimiz. Bu jehettin Uyghur medeniyitining herqandaq bir sahesidiki ipadisi üstide oylan'ghanda, uning özidin burunqi eserning dawami we tereqqiyati ikenlikini hemde özidin kéyinkiliri üchünmu bir asas teshkil qilghanliqini nezerde tutishimiz lazim. Bügün Uyghur medeniyiti, Uyghur tili, Uyghur güzel sen'iti déginimizde, biz yalghuz Uyghur dégen isimda atalghan bir Türk qewminila emes , belki yene Uyghur qewmi teripidin idare qilin'ghan ashu dewrdiki barliq Türk toplirinimu köz aldimizgha keltürimiz. Bu dewrde yaritilghan eserlernimu bir qewmning eserliri süpitide emes, belki Türk milliti teripidin mueyyen bir dewrde , mueyyen bir tereqqiyat sewiyisige kإtürilgen bir bayliq süpitide tonuymiz.
****
Melum bolghinidek, Sherqiy Türkistanning weziyiti, ahalisi we u yerning kültüri heqqide tarixiy melumatlar nahayiti az. Xenzularning tarix kitablirini téxichila ilimning her bir sahesi üchün gumanlanmay we ikkilenmey turup paydilan'ghili bolidighan bir halgha keltürgili bolmidi. Bu memliketning tarixida daim özgirish bolup turushi, xenzularning yat milletlerge unchiwala ehmiyet bérip ketmesliki, xenzu yéziqining bashqa milletlerning ismini éniqlash üchün eplik bolmasliqi qatarliq sewebler u dewrning tarixi üchün Junggo menbeliridin paydilinish imkaniyitini azaytidu. Türkistanning tarixigha ait bolghan bashqa melumatlarmu Türkistanliqlar bilen her qandaq bir munasiwette bolghan qoshna yaki yat milletlerning tasadipiy yézip qoyghan xatériliridin ibarettur. Türkistanda yashighan milletlerning, bolupmu tarixiy ehmiyiti jehettin aldinqi orunni igiligen Türklerning özidin saqlinip qalghan melumatlar yoqning ornida idi.
19- Esirning axirlirigha kelgende Sherqiy Türkistanda pewqul'adde muhim eserler tépildi. Medeniy dإletler otturisida esirler boyi wasitichilik rolini oynighan we bu döletler otturisidiki medeniyet munasiwetlirige özining ijadiy küchi bilenmu ishtirak qilghan bu memlikettiki deslepki tetqiqatlar netijiside keng kölemlik güzel sen'et eserliri bilen yazma eserler otturigha chiqirildi. Bu eserler üstidiki deslepki tetqiqatlar netijiside bu yerde insanlar zadi oylap baqmighan büyük bir medeniyetning mewjutluqi namayen boldi. Dunyada barliqqa kelgen her qandaq bir bayqash bu qeder keng upuq échip baqmighinidek, dunyaning héchqandaq bir yéride bir döletning tarixini körsitip bireleydighan bunchilik matériyalning otturigha chiqqanliqi körülgen emes. Bu yerde tépilghan kültür eserlirining ehmiyiti yalghuz Türkistan(bu yerde Shinjang nezerde tutulghan-t) bilenla cheklinip qalmay, yene pütün yiraq sherq tarixi üchünmu yéngi yol échip berdi. Türkistanda tépilghan bu eserler büyük bir medeniyetning mewjutliqigha guwahliq biridighan kichik mesh'ellerdur. Bularning topraq astida yuruqliqqa chiqishni kütüp yatqan cheksiz kültür eserlirining azla bir qismini teshkil qilidighanliqini xatiridin chiqirip qoymasliq kirek.
Sherqiy Türkistanda bashlan'ghan, biraq dunya urushi tüpeylidin toxtitip qoyushqa mejbur qilin'ghan ékispéditsiyini dawamlashturush kirek. Yéngi kültür eserlirining otturigha chiqirilishi we otturigha chiqirilghanlirining tetqiq qilinishi türk millitining tarixidiki bir dewrni öz matériyali arqiliq körüshimizge we üginishimizge yardem biridu.
Sherqiy Türkistanda élip bérilghan ékispéditsiye netijiside tépilghan matériyallar ilim dunyasining her bir tarmiqigha alaqidar bolushtek mahiyetke ige idi. Bu yerde köpünchisi burxanchilar (buddistlar)gha a'it bolghan türlük dinlarning ibadetxaniliri tépildi. Bu ibadetxanilarning mimarchiliq shekillride qoshnilirining tesiri körülüsh bilen birge, türkistan'gha xas xususiyetlermu bar. Bu ibadetxanilarning we rahiplarning xas hojrilirining tamlirida körülgen, köpinchisi diniy resimlerdin ibaret bolghan, neqish we bashqa yüksek sen'et eserlirining toluq tetqiq qilinishi üchün xéli uzun waqit kitidu. Ottura asiya sen'iti mezmun we shekil jehettin hindistanning tesirige eng köp uchrighan, bolupmu shimaliy hindistanda tereqqiy qilghan gandxara sen'iti sherqiy türkistanning deslepki dewrliride muhim bir orun igiligen. Türkistan pütün sherqiy asiya sen'iti üchün bir wastichi bolghan. Lékin, bu sahede téxi birmunche sepler toluq aydinglashturulmidi we axiriqi yekünmu sözlenmidi.
Sherqiy Türkistanda tépilghan bu güzel sen'et eserlirining qimmitini bikitish üchün xéli tetqiqatlar élip bérildi. Bolupmu ayrim – ayrim xususiyetlerni bir biri bilen sélishturup, bu yerdiki sen'etning tereqqiyat yolini we dewrlirini éniqlash tejiribisi élip bérildi. Sen'et we kültür pütkül dunyaning ortaq méli. Shuning üchün bir yerde téximu yüksek tereqqiyat derijisige irishken bir dewrning yene birige belgilik tesir kإrsitishi bekmu tebi'idur. Lékin, her bir irq we her bir millet bu ijadiyet ishige bir mewjutluq yaki bayliq süpitide ishtirak qilghan. Bu tereqqiyatta türk irqi we türk millitiningmu bir orni barliqi we uningmu bir tarixiy burchni utuqluq orundighanliqi shöbhisizdur. Tariximizdin qalghan her bir wesiqe türk millitining zimmisige yüklen'gen tarixiy wezipige zor derijide jiddiy muamile qilish arqiliq utuqqa érishkenligini körsetmekte.
Lékin, shu yaki bu sahede türk millitining ishtirak qilishi bilen wujudqa kelgen eserlerde bizning hessimiz qanchilik? biz bu yaki shu eserning eser halitige kilishi üchün öz alahidiligimizdin we öz menlikimizdin nimilerni berduq? buni éniqlash dégenlik dunya ilim–pinige yéngi bir shekil birish birish, dégenliktur. Buni éniqlash dégenlik öz tariximizning we öz mewjutluqimizning téximu uchuq kإrünishi üchün matériyal teyyarlash dégenliktur.
****
Tarixtin qalghan eserlerning eng muhimi shöbhisizki yazma eserlerdur. Bu eserlerde her bir milletning rohining we kültürining yüksekliki namayen bolidu. U eserlerde xuddi milletning özi sözlewetqandek tuyulidu, uning hayati, tuyghusi, ötmüshi we kelgüsige bolghan qarishi ashu eserlerde uchraydu. U, bir milletning nechche ming yilliq tarixiy dewrlirini we basquchlirini bir birige baghlap, milletni zaman we makan perqlirining sirtida bir pütün haletke keltüridu. Bu jehettimu sherqiy türkistanda tépilghan eserlerning ehmiyiti nahayiti zor. Bu yerde tépilghan eserler ashu dewrlerde melum bolghan pütkül kitap shekillirini öz ichige alidu. Hindistanda qollinilghan yapraq kitap shekli, sherqning tomar shekli, muqawilan'ghan yaki ayrim – ayrim sehipiler halitide peqet otturisidin baghlan'ghan eserlerning her xili bar. Yéziq matériyalliri süpitide qollinilghanlardin yaghach, qéyin derixining qowziqi, palma yapriqi, tére, yipek rext we qeghez qatarliqlarning türlük shekilliri tépildi. Sherqiy türkistandin tépilghan til we yéziqlarning sani nahayiti köp. Türk dunyasining bu qismining tonulishi üchün untulmas tirishchanliqlarni körsetken a. W. Lékokning melumatigha köre , bu yerde türlük dewrlerdin bügün'ge qeder 24 xil yéziq we 17 xil til saqlinip kelgen. Bularning ichide hazir qollinilmaydighan yéziqlar bolghinidek, ashu waqitqa qeder mewjudluqidin xewirimizmu bolmighan til we shiwilermu bar idi.
Bu eserlerni yézish üchün qollinilghan qeghezlerning eng qedimkisi 2- esirge yitip baridu. Bu, dunyada tépilghan qeghezning eng qedimkisi bolup, insaniyet tarixi üchün eng chong keshpiyat hésaplan'ghan seylunning keshpiyatidin yigirme – ottuz yil kéyinki tarixqa mensup idi.
Uyghurlarmu maaripqa bolghan éhtiyajgha téximu téz we téximu asan jawab bérish üchün, yaghach qélip arqiliq kitab bésishtimu nahayiti tereqqiy qilghan. Bolupmu Uyghurche tékistlerning bésilishi üchün qollinilghan bu usul özining eng yüksek tereqqiyat sewiyisige érishken. Metbeechilik téxnikisining deslepki dewrini achqan bu usul yiraq sherqte hélighiche qollinilmaqta. Yaghachtin ayrim – ayrim yasalghan uyghur herpliri bilen kitab bésishmu Uyghurlar teripidin tejiribe qilin'ghan. Dunxuangdin tépilghan yaghachtin yasalghan Uyghurche metbee herpliri buni körsitip biridu.
Qidirip tekshürüshler asasen ibadetxanilar we rahiplarning hojriliri etrapida élip bérilghanliqi üchün, tépilghan eserler köpünche diniy höjjetlerdin ibaret idi. Bolupmu maniy dinining mahiyitini éniqlash üchün sherqiy türkistandin tépilghan eserler we bularning ichidiki türkche qisimlar nahayiti muhimdur. Gherpte pütünley yoqalghan bu dinning heqiqiy eserliri hazirgha qeder peqet mushu yerdin tépilghan tékistlerdin ibarettur. Kéyinki waqitlarda misirdin tépilghan mani kutupxanisida qandaq eserlerning barliqini téxiche yaxshi bilmeymiz.
****
Uyghur éli yuqirida körülginidek, 13- esirning bashlirida büyük Mongghul impériyisining bir bölikige tewe boldi we kéyin siyasiy musteqilliqini qoghdap qalalighudek weziyetke qayta érishelmidi. Shundaq bolsimu Uyghur medeniyiti téximu uzun mezgil dawam qildi. Mongghol dölitining idare teshkilatini qurghan we bu döletning kültür saheliride uninggha yol körsetkenlerning zor köp qismi yene uyghular idi. Mongghullar we ularning qérindashliri bolghan manjularning bügün'ge qeder qismen özgertishler arqiliq asasen ashu uyghur yéziqini qollinip kéliwatqanliqimu buning bir delili hésaplinidu.
13-, 14- Esirlerdiki sherqiy türkistanning medeniy hayatida chong bir özgirish dewri bar. Ottura asiyadin kelgen yéngi bir kültür jeriyani tünji bolup islam sulalisi qurulghan qeshqer arqiliq sherqiy tüürkistan'gha kirishke bashlidi. Bu yerde esirlerdin béri birge dawamliship kelgen burqan (budda-t) , mani we xristi'an dinliri itiqadtin qélip, bularning ornini islam dini we islam medeniyiti igilidi. Bu özgirishning asta – asta, emma bezide qanliq shekil bilen barliqqa kelgenliki melum. Islamiyetning nupuzi bilen erep yéziqimu kirip keldi. Buning bilen diniy sahede burqanchiliqning mélidek körün'gen uyghur yéziqining ilgiriki orni tewren'gen bolsimu, ijtima'iy hayattiki orni pütünley yoqilip ketmidi. Bu yéziq uzun mezgil islamiyetni téxichila qobul qilmighan bir qisim ahale ichide ornini muhapizet qilip kelginidek (mesilen, burqanchilarning diniy telimatini öz ichige alghan meshhur eser «altun yaruq »ning lénin'grad nusxisi 1687 – yili mushu yéziqta köchürülgen), mongghul impériyisining warisi bolghan türk xanliqliridimu uzun mezgil milliy we resmiy yéziq süpitide qollinilip keldi. Bu xanliqlardiki yarliqlar pütünley bu yéziq bilen yézildi. Türkchige terjime qilin'ghan parsche eserlerningmu uyghur yéziqi bilen yézilishi bu milliy en'enining ne qeder küchlük ikenlikini körsitip birishke kupaye qilidu. Islamiy dewrge a'it bolghan we til itibari bilen uyghurche yézilghan «qutadghu bilig»ningmu uyghur yéziqi bilen yézilishi yaki kéyin köchürülgen bolushi eyni shekilde sherhiylinidu.
«Qutadghu bilig» bilen bashlan'ghan musulman uyghur edebiyati özining jughrapiwiy warisi bolghan we «chaghatay edebiyati » dégen isim tonulghan bir edebiy dewrge qeder dawamliship keldi. Islamiyetke a'it uyghurche eserler az uchraydu. Islamiyetning kéngiyishi üchün qollinilghan usul belkim sherqiy türkistan muhitida yat dindiki atalghularni ishlitishni lazim tapmighandur. Her halda qolimizda islamiyetning burqanchiliq bilen qarmu qarshi haletke kelgenlikini körsitip biridighan birmu eser yoq dések xata qilghan bolmaymiz. Bu halet burqanchiliq üchünmu eynidur.
****
Pütün sherq memlikitining tarixi, tili we medeniyiti üchün eng chong menbe teshkil qilghan sherqiy türkistan keshpiyati(tépilmiliri – t) bizning tariximiz, tilimiz we medeniyitimiz üchün nimilerni berdi we nimilerni biridu? türk nami bilen atalghan bu memliketning qoynida hemmidin bekrek türk dunyasi üchün matériyal saqlan'ghan. Bu memliket özining igisi bolghan türk millitining tarixi üchün téximu yéngi bir munche eserlerni otturigha chiqirip, türkshunasliqta yépyéngi bir dewni achti. 19 - Esirning axirilirida shimaliy mongghulistandin tépilghan köktürk abidilirining oqulishi türk millitining tarixi we kültüri heqqide éqip yürgen asasiz qarashlarni medeniyet dunyasining kallisidin chiqirip tashlidi. Sherqiy türkistanda tépilghan uyghur eserliri türk medeniy hayatining upuqlirini cheksiz kéngeytish bilen birlikte, türkishunasliqning ayrim – ayrim sahelirini bügün'ge qeder tesewwur qilinmighan yéngi matériyallar bilen teminlidi.
"Uyghur" déyilidighan bir türk qewmining yashighanliqi, ularning «uyghur yéziqi» dégen nam bilen meshhur bolghan bir yéziq usulini qollan'ghanliqi we bu yéziq bilen eser yazghanliqi heqqide xewer bar bolsimu, lékin bular heqqide éniq melumat yoq idi. 1069 – Yili qeshqerde yézilghan, epsus bügün'ge qeder her kishi paydilinalaydighan bir haletke keltürülmigen «qutadghu bilig» eng qedimki türkche eser, dep qarilip kelgen idi. Kéyinki waqitlardiki ehwallargha sélishturghanda nahayiti az miqtarda bolsimu erepche we parsche sإzlerni qollan'ghan we mezmun jehettin islam medeniyiti da'irisige kirgen bu eser uyghur edebiyati , bolupmu islamiyettin burunqi türk edebiyati heqqide melumatqa irishishimizge yardem bermigen idi. Sherqiy türkistandin tépilghan uyghur eserliri bizge türk kültür hayatining bir qanche esir burunqi halitini tonutti.
****
Kültür pütün dunyaning ortaq mélidur. Belgilik bir jughrapiiyilik birlik ichide yashighan milletlerning eserliride, eyni shara'it ichide wujudqa kelgen yaki bir biri bilen bolghan munasiwetliri tüpeylidin biridin yene birige ötken eyni shekillerni uchritalaymiz. Bolupmu bu ehwal milletlerning hayatida ayrim orun igiligen yéziq usulida we edebiyatida körülmekte. Bügün melum bolghan barliq yéziqlar we edebiyat türliri bu xil yüzmu yüz uchrishishning tesiride barliqqa kelgen. Özining jughrapiyilik orni we tarixiy roli bilen milletler arisida alahide bir orun igiligen türk topliridimu bu halet yüz bergen.
Uyghur edebiyati bizge bir qanche xil yéziq arqiliq miras qalghan. Bu yéziqlardin birisidin bashqilirining türklerge qoshna bolghan milletlerning wasitisi bilen meydan'gha kelgenlikini we türkchining xususiyetlirige köre anche – munche özgertilgenlikini anche qéynalmayla éniqliyalaymiz.
1- Tarixta tunji bolup türk namini bügünki türk tilida xatiriligen köktürk yéziqining bashqa bir yéziq asasida yaritilghanliqi heqqidiki bir munche nezeriyilerning héchqaysisi ispatlanmidi. Köktürk yéziqining nahayiti qedimki dewrlerdin béri türk yéziqi süpitide qollinip kilin'genlikide shöbhe yoq. Menbesi heqqidiki qarshi pikir ispatlan'ghan'gha qeder, bu yéziqning türk millitige a'it ikenlikini bayan qilish üchün ilmiy bir tosqunluq yoqtur. Kéyinki tetqiqatlar buning türk millitining öz mülki ikenligini kإrsetmekte. Orxun abidiliride we uningdinmu burunqi dewrge a'it bolushi kirek bolghan yénisey abidiliride nahayiti zor maharet bilen qollinilghan we türk millitining bu dewrlerde ne qeder yüksek bir kültürge ige ikenligini körsitip biridighan bu yéziq türk tili üchün eng eplik shekilde ishlen'gen. Bu mukemmellikning esirlerning mehsuli ikenlikini tesewwur qilsaq, bu yéziqning qollinilishqa bashlighan dewrining tarixini xéli köp esir aldigha sürüshke toghra kilidu.
Sherqshunaslarning bir qismi bu yéziqning peqet tash üstige yézish üchün qollinilghanliqini texmin qilishqanidi. Turpan keshpiyatidin kéyin buning turmushtimu qollinilghanliqi we bashqa yéziqlargha oxshash istimal qilin'ghanliqi melum boldi. Chünki, sherqiy türkistandin tépilghan we bu yéziq bilen yézilghan eserler qeghez üstige yézilghanidi.
Sherqiy türkistandin tépilghan we türk kültürining shahiti bolghan eserler ichide bir kichik qeghez parchisi bar. Kichiklikige qarimay, zor bir menani ipade qilidighan bu qeghez parchisi turpan etrapida saqlan'ghan we qurulghan waqti 6-, 7 - esirlerge ait bolush éhtimali bolghan bir binadin tépilghan. Bu qeghezning bir teripide üch qurluq bir tékist bar. Bu qurlarning üsti teripide orxun abidiliridin biraz perqliq halda, köktürk yéziqining 16 herpi yézilghan. Asti teripide mani yéziqi bilen buning oqulush usuli kإrsitilgen. W. Tomsénning eqli orxun abidilirining sirini yishishning achquchini tapmighan bolsa , u chaghda bu türk kültür abidilirining siri mushu shekil bilen échilghan bolatti. Türk kültürining tereqqiyatida milliy mewjutluqning qandaq tewrenmes bir bagh bilen baghlan'ghanliqini körsitish üchün , bu üch qurluq qolyazma parchisidin téximu chong delil izdeshning lazimi yoq.
2 - Uyghurche höjjetlerde eng köp qollinilghan yéziq soghdi yéziqi asasida yaritilghan uyghur yéziqidur. Uyghur yéziqi uyghurlar arisida burqanchilarning resmiy yéziqidek chüshenche peyda qilghan. Qollinilghan sahelirining kengliki sewebidin kéyinche xristi'anlar we manichilarning dini eserlirimu bu yéziq bilen yézilishqa bashlighan. Sherqiy türkistandiki ékispéditsiye dawamida qolimizgha chüshken we mezmun jehettin diniy xaraktéri bolmighan eserlerning hemmisi pütünley mushu yéziq bilen yézilghan. Uyghur yéziqi bilen yézilghan eserler sen'et noqtisidin bir qanche dewrge ayrilidu. Eng qedimki dewrge a'it bolghan parchilar her waqit güzel yézilghan we imlasimu toghra idi.
Türk tilining, bolupmu uyghur dewrining tetqiq qilinishi üchün nahayiti muhim bir menbe teshkil qilghan we 1066 - yili (hijriye466- yili) öpchöriside yézilghan mehmud qeshqerining «diwanü lughetit türk» namliq esiride, uyghur yéziqi omumiy türk yéziqi süpitide qeyt qilin'ghan we bu yéziqning bir örnikimu birilgen. Qeshqerining bu xatirisi bir jehettin uyghur yéziqining, bolupmu bu eser yézilghan yillarda türk topliri ichide hökümran yéziq ikenligini körsetsimu, yene bir jehettin qeshqirining ashu dewrdiki kültür weziyitining omumiy körünishini körelmigenliki bilen munasiwetlik idi. Qeshqeri ashu dewrning peqet sözliniwatqan türk shiwilirige ehmiyet birip, türk tili we kültürining uningdin burunqi dewrliri yaki türklerning islamiyetning sirtidiki edebiyati bilen uchrashmighanliqi üchün, islamiyet sirtidiki milliy bayliqimizni tilgha élishni lazim körmigen bolsa kirek. Herhalda qeshqirining köktürk we mani yéziqlirining bolghanliqidin xewer bermesliki diqqetni tartidu.
3- Uyghur yéziqining menbesi bolghan soghdi yéziqi bilen yézilghan eserler türkche eserlerge nisbeten az uchraydu we mewjut höjjetlermu téxiche neshir qilinmidi.
4 - Mani edebiyatining bir qismi mani yéziqi bilen yézilghan. Manichilar qollan'ghan bu yéziq ular bilen birlikte gherptin kelgen. Manichilarning güzel sen'ette yüksek maharet körsetkenliki melum. Shu wejidin, meyli mani yéziqi bilen bolsun, yaki uyghur yéziqi bilen bolsun, mani dinige a'it uyghurche yézilghan eserler sen'et noqtisidin eng güzel eserler qataridin orun alghan.
5- Süriye yéziqi bilen türkche yézilghan eserler nisbeten az. Bular köpünche xristi'an dinige a'it hإjjetler bolup, diniy mahiyiti bolmighan eserler azla bir qisimni teshkil qilidu.
6- Brahmi yéziqi bilen yézilghan türkche eserler téxi neshir qilinmidi. Qolimizdiki bu xil höjjetlerning bir qismi «sansikritche – uyghurche lughet»tin ibaret, birqismi bolsa tibabetke a'ittur.
Brahmi we süriye yéziqlirida tibabetke a'it hإjjetlerning bolushi éhtimal bu yéziqlarning uyghurlar arisida xéli keng bir türküm kishiler ichide qollinilghanliqidin bolsa kirek.
****
Sherqiy türkistandin tépilghan we uyghur türkchisi dewrige a'it bolghan eserler keng uyghur edebiyatining peqet kichikkine bir qismini teshkil qilidu. Chünki dunya urushigha qeder élip bérilghan tekshürüshler nahayiti ehmiyetlik bolsimu, bu memliketning bashtin ötküzgen barliq dewrliri we bu dewrlerning pütkül seplirini öz ichige alghudek derijide emes idi. Bügün'ge qeder qolgha keltürülgen netijiler, bu sahede téxi élip bérilidighan we élip bérilishi zörür bolghan tetqiqatlar heqqide yaxshi bir pikir berdi. Bügün bir munche muhim mesililerning yoritilishi kelgüside bu yolda qilidighan ishlirimizgha baghliq bolmaqta. Shuning üchün bizning bu yerde uyghur dewrining edebiy tereqqiyati heqqide sözleydighanlirimiz bu edebiyatning tamamini öz ichige élishtin yiraq bolup, mewjut matériyallarmu peqet neshir qilin'ghan qisim eserler bilenla cheklinidu.
1- Qolimizdiki uyghurche höjjetlerning köp qismi diniy eserlerdur. Chünki, bu eserler burqan yaki bashqa dinlargha a'it ibadetxanilardin tépilghan. Uyghur sheherlirining dunyawiy mesililer bilenmu meshghul bolidighan organlirining barliqi éniq. Xarabilerde pilanliq türdiki tekshürüsh dawamlashturulsa buningmu otturigha chiqishi shöbhisizdur.
Diniy höjjetler ichide, bolupmu bularning köpünchisini teshkil qilghan burqan heqqidiki eserler arisida, eng iptida'iy diniy chüshenchilerdin tartip eng yüksek pelsepiwiy tehlillerge qeder türlük eserler mewjut. U dewrlerde ilimning birmunche tarmaqlirining din chembiriki ichide tetqiq qilin'ghanliqini köz aldimizgha keltüridighan bolsaq, bu eserlerdin chiqirilidighan netijilirimizning mol we kenglikini chüshinip yetkili bolidu. «Altun yaruq» we «ma'itiri simit» qatarliq yüksek eserler ichide bizning tesewwurimizdinmu köprek diniy we pelsepiwiy atalghular bar.
Bu xil eserler yaki xas yaki qoshna milletlerning tilidin terjime qilin'ghan. Lékin, türk tili bularning hemmiside özining mewjutluqini we xususiyetlirini qoghdighan. Eng qiyin bolghan hindiche we xenzuche diniy atalghularmu uyghurchigha terjime qilin'ghan.
2- Tépilghan höjjetler arisida edebiy eserler anche – munche uchraydu. Mewjut edebiy parchilarningmu köpchiliki diniy mahiyette idi. Lékin, güzel türk shé'iriyet sen'itini körsitip biridighan parchilarmu yoq emes. Kéyinki yillarda bu dewrdin qalghan türkche nezmilerni öz'ichige alghan mejmu'elermu tépildi. Bulardin ikki ming misragha yéqin bir qismi «qedimki türk shé'iri» dégen nam bilen türk tarix qurumi teripidin neshir qilindi. Bügün uyghurche höjjetler saqliniwatqan kutupxana we mozéylarning zhornallirida uyghur edebiyatining bu qismigha mensup matériyallarning barliqi shöbhisizdur. Uyghurche eserler pilanliq halda tetqiq qilinip neshir qilinmighanliqi üchün, bulargha téxiche nöwet kelmidi deymiz.
3- Qoshnilirining tesiri bilen bolsimu, uyghurlarda tébabetchilik xélila tereqqiy qilghan idi. Dewrlerning tejiribisi arqiliq éniqlan'ghan dora terkipliridiki xam maddilar türk wetinide ösidighan we türkche isim bilen atilidighan ösümlükler idi. Bu xususta bir pikir bildürüshke yarighudek höjjetlerning bir qismi neshir qilindi.
4- Uyghurlar astéronumiye ilmidinmu xewersiz emes idi. Qolimizdiki höjjetlerdin yultuzlarning herikitining éniqlan'ghanliqi melum bolmaqta. Seyyarilerning herikitini éniqlighan bir uyghur höjjiti bérlin resetxanisi teripidin tetqiq qilin'ghan we uningdiki melumatning toghra ikenligi ispatlan'ghan. Epsus, qolimizdiki wesiqiler bu xususta köprek melumat bergidek mahiyette emes. Bu xil parchilargha asaslinip uyghurlarda resetxanigha oxshaydighan bir organning bolghan yaki bolmighanliqi heqqide bir nerse déyelmeymiz. Bu xususta keskin bir höküm chiqirish üchün kelgüsidiki tetqiqatlarni kütüsh lazim.
5- Uyghur kalindari mesilisimu téxiche hel bolmighan, emma nahayiti muhim bolghan mesililerning biridur. Eng muhimi sherqiy türkistan kéyinki dewrlerde qoshnilirining tesiri astida qaldi. Shuning üchün hökümet teshkilati bilen alaqidar bolghan kalindar mesilisidimu ularning tesirige uchrighan bolishi éhtimalgha yéqin. Lékin, bu qoshna milletler bilen bolghan munasiwetni tetqiq qilidighan ilim sistémiliri uyghur kalindarining biwasite halda hindilar, tibetler yaki xenzulardin kelmigenlikini bayan qilmaqta. Téximu qedimki dewrlerdin qalghan wesiqiler qolimizgha chüshmigiche, biz bu xususta qet'iy qilip bir nerse déyelmeymiz. Lékin, bügün'ge qeder türklerning bu sahediki özige xas usullirini bashqilardin ügen'genlikini körsitip biridighan her qandaq bir wesiqe héchkimning qoligha chüshkini yoq.
6- Astrologiye (palchiliq – t) eng qedimki dewrlerdin béri her bir millet meshghul bolup kelgen bir sahe bolghanliqi üchün, uyghurlardimu bu xil edebiyatni uchritimiz. Uyghurlar bu sahede xélila küch chiqirip bir munche eserlerni yaratqan. Bolupmu palname sherqiy türkistandiki türlük yéziqlarda yézilghan türkche höjjetlerning hemmiside mewjut.
7- Uyghurlarda ijtima'iy hayatning qandaq shekilde dawamlashqanliqi heqqide téxichila éniq bir pikirge irishelmiduq. Lékin, qolimizdiki soda we mu'amile höjjetlirining yéqindin tetqiq qilinishi bilen, bu saheningmu aydinglashturilidighanliqi shöbhisizdur. Bularning tetqiq qilinishi yalghuz uyghurlarning ijtima'iy turmush sheklini éniqlash üchünla emes, belki yene uningdin burunqi we uningdin kéyinki dewrler heqqidimu bir chüshenchige irishishimizge paydiliqtur.
8 - Tarix we sayahetke a'it eserlerge téxi irishelmiduq. Uyghurche eserler tépilghan meheliler asasen diniy mez'heplerge a'it bolghanliqtin ashu dewrning tarixiy ehmiyetke ige bolghan eserlirimu mushu dinlargha alaqidar qolyazmilardin ibaret. Bu yerde alahide tilgha élishqa erziydighan bir eser bar. Junggodin hindistan'gha sayahetke barghan we bu dewrning nahayiti muhim bir shahiti bolghan xenzu seyyahi shüenzangning xenzuche yézilghan bir sayahetnamisi bar. Bu sayahetname shu waqitlarda uyghurlar teripidin öz tiligha terjime qilin'ghan. Buningdin üch yil ilgiri(1930 – yili) bu eserning bir qismi sherqiy türkistandin tépilghan. Fariz milliy kutupxanisi teripidin sétiwélin'ghan bu eserning bir qismi bügün béyjing kutupxanisida saqlanmaqta. Kemtük bolghinigha qarimay, muhim ehmiyiti bolghan bu eserning uyghurche terjimisi eslige nisbeten téximu éniqtur. Junggo yéziqi yat milletlerning sözlirini yézishqa mas kelmigenliktin shüenzangning sayahetnamisidiki qabile, memliket we sheher namlirining bir qismi bügün'ge qeder éniqlanmidi. Bu eserning uyghurche terjimisi arqiliq bu kemchilikler biraz bolsimu toldurilidu.
****
Yuqiridiki sherhiydin melum bolghinidek, uyghur edebiyati tür jehettin nahayiti bay idi. Bir milletning kültür hayati bilen munasiwetlik bolghan barliq saheliride bu xususta bizge melumat bireleydighan eserler bar. Eserlerning köplüki we chétilidighan sahelirining kengliki tebi'iy halda uyghur tilining qollinilish iqtidarini körsitip biridighan misallarnimu köpeytmekte. Uyghur edebiyati kündilik hayat bilen alaqisi azdek körünidighan terjime eserlerdimu kéyinki dewrlerning yat kültürge baghlinishi bilen sélishturghili bolmaydighan derijide yüksektur.
Bu eserlerdin paydilinish üchün, awwal bularni neshir qilip, zörür bolghan matériyallar bu sahede tetqiqat bilen shughullinidighanlargha yetküzülishi kirek. Buningda tunji wezipe tilshunaslar üstige chüshidu. Türk tili tetqiqati jem'iyiti meydan'gha kelgen'ge qeder bu saheni tetqiq qilidighan bir teshkilatimiz bolmighanliqtin bu eserlerning neshri qilinishi peqet ayrim kishilerning sexsiy emgekliri bilen royapqa chiqti. Shu seweplik, mewjut uyghurche eserlerning peqet azla bir qismi neshir qilindi.
Uyghurche eserlerni neshir qilishta awwal tékist toghra oqulishi we mezmuni yaxshi chüshünilishi kirek. Chünki bügün'ge qeder dawamlashturulghan tetqiqatning asasiy noqtisi sözlükler we ularning ipade qilghan menisini éniqlashqila merkezliship qaldi. Uyghur yéziqining türk tili tawushlirini ipade qilish üchün yitersiz ikenliki we tilning eng muhim bolghan sada -- awaz xususiyetlirini éniq körsitelmigenliki, bolupmu kéyinki dewrlerde imlasining qalaymiqanliship ketkenligi melum. Bügünki türk shiwiliri heqqidiki sélishturma tetqiqatning yardimi bilen hazir uyghurchining toghra oqulishi qismen kapaletke irishti. Bu qeder qedimiy bir dewr we keng bir sahede bu qeder köp miqtardiki mewjut edebiy matériyallarning tilimiz üchün zor bir menbe teshkil qilishi shöbhisizdur.
****
Uyghur türkchisi türk tilining tereqqiyatidiki bir burulush noqtisi hésaplinidu. Chünki, uyghur türkchisi , yeni uyghur dewrige a'it türkche chuwash we yaqut lehchiliridin bashqa , bügünki barliq türk shiwiliri üchün bir ana til mahiyitide idi. Bügünki shiwiler türk tilining tereqqiyat qanuniyiti jehettin uyghur dewri türkchisidin ayrilip chiqqan. Bügün ayrim – ayrim shiwilerning xususiyetliridek körünidighan terepler uyghur türkchisi dewride bir til ichide we shu tilning toluq hoquqluq éléméntliri halitide mewjut idi. Bügünki shiwiler ichide uyghurche bilen izahlinishini qobul qilishqa bolmaydighandek körinidighan bezi tereplergimu duch kélimiz. Biz buni uyghur dewri türkchisige xas shiwe perqliri arqiliq sherhiyleymiz. Buni éniqlash uyghur türkchisining türk tilining tereqqiyat tarixi we bu tereqqiyatning yoli we qanunini békitishte neqeder muhim bir orun igiligenlikini körsitip birishke yiterliktur.
Ïîäåëèòåñü çàïèñüþ â ñîöñåòÿõ ñ ïîìîùüþ êíîïîê: