XX asr o'zbek adabiyotining eng go'zal hikoyasi - Dashtu dalalarda
<b>XX asr o'zbek adabiyotining eng go'zal hikoyasi - Dashtu dalalarda </b>
Author: Murod Muhammad Do'st
Publisher: Turkiston Kutubxonasi
Format: TXT
Language:Uzbek
Turklib:Kuni-kecha 60 yoshini nishonlagan Murod Muhammad Do'stdan "Dashtu dalalarda" hikoyasiga teng asarlar kutib qolamiz.
<img src="http://photoload.ru/data/f6/48/4e/f6484ef2c0d9f7e6615852e65464435b_pv.jpg" alt="Image"/>
Murod Muhammad Do‘st
DASHTU DALALARDA
Yerto‘la eski bo‘lsa ham havosi quruq edi. Yeri naq metin — cho‘kich tegsa, chaqin chiqadi. Qoratoyni ham ichkari olib kirdi. Bechora it ochiqqa o‘rgangan edi, yerto‘laga ko‘nikolmadi, uch-to‘rt kecha uvlab chiqdi, lekin — yo‘q, keyin-keyin egasining holiga tushundi chog‘i, poygakka to‘shalgan poxol ustida indamay yotadigan bo‘ldi.
Yerto‘la avvaliga sal vahimali ko‘rindi. Shifti past, agar chiroq bo‘lmasa, naq lahadning o‘zginasi...
Asta-sekin yerto‘laning go‘rsimon ekaniga ham ko‘nikdi. Yomg‘irli bir tunda uyqusiz yotib, uzoq o‘yladi, o‘zining tirikligini o‘yladi, yonida iti Qoratoy borligini, Xadichaning ketganini... Bir o‘zi ketsa go‘rga edi, qizchani ham yetaklab ketdi. Shu tariqa, xayoli to‘rt ÿshar qizchasi Chamanga og‘di, qizim hozir Sho‘rquduqning ko‘chasida bemalol o‘ynab yurgandir, deb o‘yladi, hatto uning qo‘lchalarini tuproqqa belab qichqirayottanini eshitganday bo‘ldi. Yarim tun ekani, tashqarida yomg‘ir sharros quÿyotgani — barisi bekor edi. Xo‘rligi keldi, o‘zidan xafa bo‘ldi, keyin poygakda xumday boshini yerga qo‘yib mudrayotgan itiga so‘zlandi: mening holim shu, Qoratoyjon, xotin ketdi, har kim o‘z yo‘liga ekan...
It otini eshitib, ko‘zlarini ochdi: Polvon gapirib yotaverdi. Go‘yoki bor alami tanidan hovurdek ko‘tarilib, butun yerto‘lani to‘ldirayotganday edi. Qoratoy egasining qarashiga chiday olmadi, poxol ustida g‘ujanak bo‘lib, ÿna ko‘zlarini yumdi.
...Kunlar shu zaylda o‘taverdi. Singlisi Adolat har kech sigir sog‘ar mahali holidan xabar olib turardi. Akasining o‘rligini bilar, shu sababli unga ko‘pda aql bo‘lavermas edi. Lekin, axiyri u ham chidab turolmadi.
— Mengaÿm oson tutmang, aka, — dedi. — Jo‘jabirday jonman, qaysi birovlaringga qarayman? Odamlarga kulgi bo‘ldik, aka, bu kuningizdan o‘lganingiz behroq edi!..
Har safar singlisi kelganda miq etmay yotadigan odam, bu gal ilkis qo‘zg‘aldi:
— Men o‘lsam tinchiysanmi, Adol?
— Qaytib oldim, aka, — dedi u. — Tillarim qirqilsin, aka, qaytib oldim!...
— Senga og‘irim tushgani rost, — dedi Polvon. — Sal sabr qilgin, singil, men avval old-ortini bir o‘ylab olay...
O’shandan beri Adolat qorasini ko‘rsatmaydi. Olib kelgan narsasini ham yerto‘ladan tashqariga, eski toltovoqning ostiga qo‘yib ketadi.
Kunduzlari bir nav — yolg‘izlik ko‘p bilinmaydi. Ertalab qo‘liga gavron olib cho‘lga chiqib ketgani bilan to shomgacha podaga andarmon bo‘lib yuradi. Baxtiga, sherigi Hasanboy kamgaproq odam, bir marta uylanib, yil o‘tmay ajrashgan. Polvonning xotini ketib qolganiga ko‘p ham ajablanmaydi.
Kunduzlari bir nav, jami azob shomdan keyin, ifti past yerto‘laga qaytgan mahali boshlanadi.
Xadicha yoningda yotganida o‘lim yodingga tushsa ham qo‘rqmaysan: xotining bor, bolang bor, tepangda — xudo, e, bir gap bo‘lar-da, deb o‘ylaysan. Xadicha bo‘lmasa qiyin ekan. Endi uning siyog‘i ham esdan chiqqanday: bechora salga shamollardi, shamollab dimog‘i chippa bitganida pishqirib bezor qilardi, huda-behuda chiroq yoqardi, ivirsib g‘ashingga tegardi, lekin bari borligi durust edi — ovunarding, istagan paytingda qo‘l uzatsang yetadi, g‘ingshisa g‘ingshir, iloji yo‘q o‘rtada non singan, nikoh o‘qilgan; bag‘ringga bosib yuzi ko‘zidan muchchi olgan chog‘laringda bechora kichrayib qolardi, u-ku kichkina, lekin sen ham o‘zingni pardek yengil sezasan; dimog‘ingda sutning hidi, qayoqqadir uchib ketgilaring keladi; doim ko‘klam bo‘lsa, ko‘kalamzor bo‘lsa, ÿlang oyoq, ÿlang bosh, pardek yengil Xadichani ko‘tarib hovlidan chiqsang, keyin shu ko‘targancha ketsang, hech kimdan uÿlmasang, ketsang, yo‘lingda birov uchramasa, ketsang-da, qayoqqa ketayotganingni o‘zing ham bilmasang!
***
U xotinini umrida bir marta — chimildiqda amallab ko‘tarib olgan, xolos. Faqat, ba’zan poda ketidan yurganida xayoli og‘ib, uni ana shunday ko‘tarib chopmoqni istaganlarini eslaydi. Chimildiqda ikkita ayol etagidan bosib turgan, bittasi — Xadichaning o‘rtancha ammasi, shunchaki etakdan bosmay, naq taqimiga qistirgan. Polvon unda yosh edi, birmuncha sho‘xligi ham bor, kishibilmas timirskilanib turib, Xadichani qo‘ltig‘idan shartta ko‘tardi. Ammo g‘aflatda qoldi, kapadek bo‘lib ag‘darilib tushdi. Uni rosa kulgi qilishdi. Xotin-xalaj baralla kuldi. «Mana senga, Oybuvi, mana senga kuyovning zo‘ri», deyishdi. Zo‘ru nozo‘ri kimga kerak — shunchaki gap bo‘lsa bas, hamma og‘ziga kelganini aytadi, hammaning dimog‘i chog‘. Polvon chimildiq ortidan mast odamday gandiraklab chikdi, chiqdiyu ko‘chada sho‘rquduqlik yigitlar bilan o‘ralashib turgan jo‘ralarini ko‘rdi. Kuyovning o‘zi chiqqach, sho‘rquduqlik bittasi battar avj qildi: «Senga Xatcha hayf, Polvon, — dedi. — O’zimizdan ortib qolgani yo‘q edi, qulog‘ini tishlab qo‘yuvdik, haliÿm tashlab ketaber!...» Polvonning yomon ajinasi tutdi, lekin urishgani jo‘ralari qo‘yishmadi, neki harbu zarb bo‘lsa, o‘zlarini balogardon qilishdi... So‘ng, Sho‘rquduqdan chiqar mahal, ko‘chaning adog‘ida, ular tushgan ulovga tosh yog‘ildi. Polvon sal enkayib, kelinning boshida turdi, lekin Xadicha shusiz ham bexatar edi. Ust-boshi qalin, yumshoq — unga hech ziyon yetmadi. Birgina G’uchchi cholga tosh qattiqroq tegdi, bechora yilqichi, alami tutib, ovozining boricha aytib qo‘ÿberdi: «Nokas sho‘rquduqlik, mening aybim nima? Chimildiqqa kirgan menmi?!» Uning baqirganiga birov parvo qilmadi. «Yor-yor-yoron-ey!» deb qo‘shiq aytishdi. Uni Sho‘rquduqdan qo‘shilib chiqqan kelinning xeshlari boshladi. Galatepaliklar avvaliga iymanibroq turishdi, keyin ular ham qo‘shildi, to o‘zlarining sarhadlariga yetguncha bo‘kirib borishdi: «Tomda tovuq yotadi, yor-yor-yoron-ey, oyog‘i sovqotadi yor-yor-yoron-ey!..» Yolg‘iz Polvon qo‘shiq aytmadi. Indamay keldi. G’alati edi. Yonida — Xadicha, hali yuzini tuzukroq ko‘rolgani ham yo‘q, uÿtu qo‘rquvdan bir burda bo‘lib o‘tiribdi, ulov har silkinganda yelkasi tegadi, xuddi bir ÿshin urganday, o‘t, olov, qiyomatning naq o‘zi!.. Keng bir dala, Yo‘l, ulov... E, Xudo, ulov degani muncha imillamasa!.. Bir yoqda qo‘shiq, bir yoqda G’uchchi chol, haliÿm so‘kinÿpti: sho‘rquduqlik nomard chiqdi, ko‘chada ro‘para bo‘lolmadi, orqadan tosh otdi... Endi G’uchchiga qiyin, endi uning g‘urrasini Galatepa rosa bir oy kulgi qiladi, ajab bo‘pti, xo‘b bo‘pti, sen cholga kuyovnavkarlikni kim qo‘yibdi; e, enalari o‘lsin, nimasini eslaysan, Polvon, eslagulik joyi qoldimi! Yoningda Xadicha yotsa tuzuk, Polvon, hali bu ko‘rganlaring oz, Polvon!..
***
Xadicha bir sidra kiyimini tugun qilib, poygakda qotib turdi, bechora biror sado chiqishini kutdi, lekin Polvon er bo‘lib bir narsa demadi. Xadicha dahlizga chiqib ÿna birpas turdi, hovliga chiqib hovlida turdi, ilindi, qaytarib olar-ku, dedi, ammo Polvon teskari-to‘ng bo‘lib yotaverdi, so‘ng, Xadicha darvozaga yetganda chidab turolmadi, qizchasi Chamanni qo‘lidan sudrab chiqdi: «Ma, muniÿm obket, pishirib yeysanmi, isqotingga qo‘ÿsanmi!..» Musht yeganda yig‘lamagan ayol, buni eshitib yomon bo‘shashdi, ko‘ziga yosh oldi: «Hah, falak!— dedi. — Mayli, ketsam ketayin, beqadr bo‘ldim, mayli, Xudodan toping». Shu gapni aytdiyu qizini yetakladi-ketdi. Qancha yotganini bilmaydi, bir payt chiqib qarasa, Xadicha uzoqlabdi, Sho‘rquduqning yo‘lida qizini iÿrtib ketÿpti. Polvon Toshgazagacha izma-iz bordi, lekin ularning qayrilmaganini ko‘rib shartta to‘xtadi, avvaliga g‘azabi yo‘q, ichi to‘la alam, chakmonining bariga bir urdi: «Hay, mayli, ketsang ketaber, Xatcha, Sho‘rquduq borasanmi, nariroqqa o‘tib ketasanmi, bir boshimda bir kunim, men ham sensiz uloqib ketmasman!...»
Orqaga qaytdi. Hovlida o‘tirib, zambilg‘altakning bo‘shagan tirsagini sozladi, chalg‘ining tig‘ini peshladi, o‘zini yupatdi, hatto sal ovunganday ham bo‘ldi, keyin, kech tushganda qarasa, taqron joyda toq o‘zi o‘tiribdi, dardlashgudek mahrami yo‘q, yig‘layin desa, ko‘r bo‘lgur ko‘zga yosh kelmaydi. Notavonligini endi sezdi, alamidan xotin bechoraning uyda qolgan kiyim-kechagini hovliga olib chiqib oshpichoq bilan qiymaladi, kultepaga eltib ko‘mdi. Yo‘q, bu bilan hav tinchimadi, kultepaga o‘zini eltib ko‘msa ham tinchiguday emasdi. Bezovta, beorom, miÿsiga qurt tushgan qo‘chqordek hovlini gir aylanib yugurdi. Aylanaturib darvozaga ro‘para bo‘ldi-yu, uni lang ochiq ko‘rdi. Ko‘chaga chiqdi. Sho‘rquduqqa yo‘l tutmay, to‘g‘ri Salim saqichnikiga burildi. Borsa, Salim hovli o‘rtasida sandal qo‘yib, oldida mag‘zava to‘la tog‘ora, bir parcha pishiq g‘isht bilan tovonining yemini qirtishlab o‘tiribdi. Polvon tog‘orani bir tepib ag‘dardi, so‘ng Salimning yoqasidan oldi. O’rtaga Maxfirat tushmaganda oxiri yomon bo‘lardi. Salim uning qo‘lidan yulqinib uyga chopdi, zum o‘tmay otasidan qolgan qo‘shtig‘ni ko‘tarib chiqib, Polvonga o‘qtaldi: «Ket, bo‘lmasam otaman!» Mahfirat miltiqqa ko‘kragini tutdi: «Avval meni otasan!..» Polvon uni chetladi: «Qo‘y, singlim, ering hazillashÿpti». Yo‘q, xotin aytganidan qolmadi, eridan miltiqni yulqib olib, hamsoÿning hovlisiga otdi. Polvon boshqa musht ko‘tarmadi, g‘azabini ichiga yutib, tashqari chiqdi. Haÿl o‘tmay, ortidan Salim saqich ham chiqib keldi, qachon yirtib ulgurgan bo‘lsa ham, egnidagi kiyimning butuni yo‘q, yenglariyu ishtonining baloqlarigacha ro‘dapoday osilib yotibdi, boshidan tuproq sochganmi, aft-basharasining kulga yumalagan toyxardan farqi kam, chiqasolib Nizomboy milisaning uyiga jo‘nadi. Polvonning xayoli qochdi: bu nomard boshini yorishdan ham toymaydi! E, opketsa, opketar, nima, ortingda yig‘lab qoladiganing bormi! Mayli, oxirigacha nomardlik qilaversin, Nizomboyga chaqadimi, boshqa qiladimi, mayli, shu nomardning ham xusuri qonsin!..
O’zi keyingi paytlar Salim saqich bilan oshnachilikni bas qilmoqchi edi. Bir-ikki bor atay so‘kishgani chog‘lanib bordi. «Zora so‘kishib qolsagu ora ochilib, yuzko‘rmas bo‘p ketsak», deb o‘yladi. Yo‘q, so‘kish ham oson emas ekan, odamning yuzidan o‘tishi qiyin bo‘ldi.
Ikki piyola aroq ichguncha har ne janjalga xezlanib o‘tirdi. Keyin sal kayfi oshdi. Salim saqichga rahmi keldi. «Bu dayus sil, qon tuflab yurib, o‘zini o‘nglaguncha ozmuncha urindimi», deb o‘yladi, qiynaldi.
Salim Kattaqo‘rg‘ondan murch, saqich, hushtak, hatto okak odam nomus qiladigan narsalargacha olib kelib otardi. Keyin ana shu attorlikdan tushgan sarmoÿ bilan boshqa bir ishni kasb qildi. Kechqurunlari, kishloqda ismi do‘kon yopilgan mahal, so‘rab kelganga bir so‘m ustamasi bilan aroq sotadi. Hozir endi tuzuk bo‘lib qolgani — yuziga qon yugurgan, yo‘tali yo‘q, gaplari ham dadil.
Oxirgi gal Salim saqich unga nasihat qilgan bo‘ldi:
— Bu ishingni qo‘y, bola, sen ko‘p ichaverma.
Polvon uning nasihati astoydil ekaniga ishonmadi, kuldi. Salimning esa jahli chikdi.
— Men bir oti yomon odamman, Polvon ukam, — dedi u, — Eshitsang, o‘zing uchun eshitasan, eshitmasang — otangning go‘riga!..
— Gaping o‘zi qiziq-da, Salim — deb e’tiroz qildi Polvon. — O’zing quyib berasan-u, ichmagin, deb aytganing nimasi? Keyin, oshna, Xudo bo‘lsang ham, ota-buvamni o‘rtaga qo‘shma, tepada tinch yotsin, men hali o‘zimdan qolganim yo‘q.
— Holingga boqmaganing yomon, — deb kuldi Salim saqich. — O’zingcha ne xayollarga borib yuribsan! Aytib qo‘ÿy, menga ko‘p shox qilaverma, bo‘lmasa, naq changingni chiqaraman! Sen bu yokda ichib yurasan, xotinchang Sho‘rquduqqa bir oylab o‘tlagani ketadi!..
Polvon Salimni jag‘iga bir urib ko‘rpachaga qulatdi. Lekin u taslim bo‘lmadi, tishining orasidan sizayotgan qonni kafti bilan sidira turib, ÿna gapirdi:
— Sen bu yoqda, u naryokda... Enasinikida o‘sma qo‘yib o‘tiribdi, deb o‘ylaysanmi!..
— Bas qil!...
— Bo‘pti, men bas qildim, lekin sen ham o‘zingga ehtiyot bo‘l, Polvon ukam! Kuchingni xotinga ham ko‘rsatib tur!.. — Salim saqich pixillab kuldi.
Polvon tag‘in musht ko‘tardi, lekin urmadi, shartta joyidan turib jo‘nadi. Yo‘l bo‘yi Xadichani o‘yladi. Buzuq desa, buzuqligiga ishonmaydi, tuzuk desa, erta bahorda Sho‘rquduqqa ketib, rosa ikki hafta o‘sha yokda qolgani rost. «Sattorqulning xotini tug‘ibdi», degan edi. Bunisini Polvonning o‘zi ham bilardi. Sho‘rquduqqa borganida bidillab qarshi oladigan tojik qiz — Sattorqulning xotini keyingi safar undan tortinibroq turgan edi. O’choqning boshidan beri kelmagan. O’zi oriqqina, shundan, qorni batgar do‘shyib ko‘ringan edi.
Uning-ku, bo‘shangani rost, lekin Xadichaning o‘sha yerda bunchalik qadalib qolganiga nima deysan?.
Uyga qaytib, xotinini burovga oldi. Xadicha qasam ichdi, qizini, enasini, Xudoning o‘zini guvoh qildi. Lekin Polvon ishonmadi. Ishonay dedi-yu, ko‘nglida tutun qolarini sezdi. Kayfi bor edi, chekayotgan azobi bol tuyuldi — xotiniga ishonmadi.
Bir kuni azonda podani cho‘lga haydab ketaturib, Toshgazaning so‘l betida qirg‘iydek qo‘qqayib o‘tirgan Nazar Maxsumni ko‘rdi. Hayron bo‘ldi: Maxsum-ku o‘zidan tinchigan odam, choshgohdan oldin qorasini ko‘rsatmaydi — bugun bunday o‘tiribdi? Qichqirib salom berdi. So‘rashay desa — uzoq, salomini kifoÿ bilib, ÿna podaga andarmon bo‘ldi, haydayverdi. Bir vaqt Nazar Maxsum kulrang toyxarida orqadan yetis keldi va yonma-yon ketaverdi.
— Nevaramning to‘ypga bir kelasiz-da, Polvon boy, — dedi u. — O’zingiz kelib bir davra qursangiz Odam yuboraman.
— Ko‘p qatori borarman, — dedi Polvon. — Lekin, Maxsum buva, o‘zingiz bilasiz, men olishadigan polvon bo‘lmasam, otamning qo‘yib ketgan oti...
— Olishmasangiz ham bir keling, — dedi Nazar Maxsum. — Nevaramning to‘yini bir ko‘ring. Yaxshg yigit, boshqalarning bolasiga o‘xshamaydi, asli palagi toza-da, Polvonboy. Usta Xoliyor vahima qilib yubordi, «Muningiz bir alpomish yigit, muni ko‘rpachaga qanday ag‘natamiz?», deydi...
— O’sarqulni bilamiz, Maxsum buva, — dedi Polvon. — Tuzuk bola.
— E, past ketdingiz, tilla-ku, tilla! — dedi Nazar Maxsum. — O’zingiz qalaysiz, Polvonboy? Xotiningiz ketibdi, deb eshitib edim, shu gaplar rostmi?
— Ertaga qirq kun bo‘ladi, — dedi Polvon.
— Chillasi chiqarkan-da, — dedi Nazar Maxsum. — Bekor qipti, Polvonboy, sochi uzunlik qipti, endi sizday yigitni topolmaydi, Taloq-palog‘ini aytdingizmi ?
— Ko‘zim qiymaÿpti, Maxsum buva. Aytsammi deyman-u, qurg‘ur ko‘z qiymaydi.
— O’ychining o‘yi bitguncha tavakkalchining ishi bitadi, — dedi Nazar Maxsum. — Sho‘rquduq borÿpman, agar talog‘ini aytsangiz, men o‘zim opketardim.
— Dabdurustdan bo‘lmas, — deÿ mulohaza qildi Polvon. — Buning bir xil qoidalari bo‘lardi, shunday aytib yuborgan bilan...
— Bo‘laveradi, — dedi Nazar Maxsum. — Endi, o‘ylab o‘tirasizmi, Polvonboy, magarkim, yuzingizga oyoq qo‘ydimi, endi o‘ylash yo‘q! Bu o‘zi bir chuvalgan savdo, talog‘ini aytasizu shartta qirqasiz — davosi shu!
Polvon qanday «xo‘p» deb yuborganini bilmay qoldi.
— Bitta «xo‘p» bilan ish bitmaydi, — dedi Nazar Maxsum uning nodonligidan ranjib. — «Taloq qildim», deb ayting.
— Taloq... — dedi Polvon.
— Bo‘lmaydi, qattiqroq, — dedi Nazar Maxsum. — Yana ikki marta ayting, qoidasi shu.
— Taloq, taloq!
Qahri qo‘zib turgan edi, taloq aytib ham hovri bosilmadi. Alamidan orqaroqda borayotgan sigirning kuymichiga gavron bilan tushirdi, keyin birdan ko‘zlari tindi, bo‘shashdi, yolg‘izoyoq yo‘lning chetiga behol o‘tirib qoldi...
Bir zamon qarasa, sigirlar yo‘ldan chiqib, lalmi yo‘ng‘ichqaga oralab ketibdi. Nazar Maxsum ham olisda, xuddi yov quvganday ortga qarash yo‘q, toyxarini qichib borÿpti. Polvon bir kasofatni sezgandek bo‘ldi, lalmi bedaga urib ketgan podani ham unutib, Nazar Maxsumning ortidan chopdi. Quvib yetib, yo‘lini to‘sdi:
— Kimga mo‘ljal qilib borÿpsiz, Maxsum buva?
— Mo‘ljalim yo‘q, Polvonboy, hech mo‘ljalim yo‘q, — deÿ Nazar Maxsum taysalladi, ko‘zlarini olib qochdi. — O’rolni aytganday bo‘lishuvdi, lekin men ko‘nmadim, meniki bir savob...
— Savobingizning uyi kuysin, — dedi Polvon. — Vakolatimni qaytib bering!
— Ana, oling, Polvonboy, — dedi Nazar Maxsum aqli shoshibroq. — Ana, oling vakolatingizni, men bir savob ish, deb edim, mayli, o‘zingiz borib ayting.
Mo‘ljalni xato olgan ekansiz, — dedi Polvon.— Qo‘ÿdigan xotinim yo‘q!
— Xo‘p, xo‘p, Polvonboy, bizniki tig‘iz emas, dedi Nazar Maxsum. — Lekin siz ham bir o‘ylang, hozir menga zug‘um qilÿpsiz, ertaga o‘g‘lim Sanaqudbek kelganda nima javob aytishingizniÿm bir o‘ylang.
— O’rolga Sananing xotinini obbering! — dedi Polvon. — Uyga qayting, Maxsum buva, Sho‘rquduqqa keyinroq borasiz.
Nazar Maxsum itoat qildi — toyxarini orqaga burdi. Polvon bedaga oralagan sigirlarni bir amallab to‘da qildi-yu, ovloq bir kamarga qamab, o‘zi Sho‘rquduqqa jo‘nadi.
Darvoza ochiq edi. Har gal bemalol kirib boraveradigan odam, bugun taqillatgani ham jur’at qilmadi — turaverdi. Xayriÿt, hovlida Xadichaning o‘zi ko‘rindi, ajablandi, qo‘lidagi cho‘ltoq supurgini tashlashni ham unutib tashqari chiqdi. Arazi tarqamagan chog‘i: salom bermadi, xuddi begonaday, ko‘zlari yerda, og‘zini ro‘mol bilan to‘sdi... Polvon achchiqlanmadi, qaytaga — xo‘rligi keldi, xotini o‘ragan bir so‘mlik gardi ro‘molu uning kir unnagan ko‘ylagi sabab bo‘ldimi yoki qo‘lidagi cho‘ltoq supurgimi, ishqilib, unga betlab qaray olmadi, uÿldi, o‘zini nomard, noinsof sezdi.
— Obketay deb keluvdim. Xatcha, — dedi sekin, ovozini o‘zi ham tanimay.
— O’ldirib qo‘ÿsan, — dedi Xadicha, — Men-ku, borarman, lekin sen tentak o‘ldirib qo‘ÿsan.
Shunday deb yig‘ladi. Polvon unga jo‘ÿliroq gap topib berolmadi. «Rost, — deb o‘yladi, — bu borsa, ÿna jinim qo‘zib, ÿna so‘ksam, ursam, xotin degan nar-saning nima holi bor, o‘ldirib qo‘ÿman».
Xadicha ichkari kirib, Chamanni yetaklab chikdi. Qizcha qo‘rqib qolgan ekan — otaga qarab talpinmadi.
— O’lmasang, manavi norasida odam bo‘lganda tushunarsan, topisharsan, — dedi xotin. — Meni o‘z holimga qo‘y endi.
Polvon birdan sergaklandi: Xadicha xotin boshi bilan boÿdan beri sensirayotgan ekan.
— Sensirama, Xatcha, — dedi u. — Toza tomiring suvga yetgan bo‘lsaÿm sensiramay gapir!
Xadicha sho‘rlik to‘lib turgan ekanmi, battar ters keldi:
— Qo‘lingdan kelganini qil! — Bu gapni aytishga aytdi-yu, ortga tislandi. Polvon angrayib turib qoldi.
— Sen u yokda odamga o‘xshab gapirarding, Xatcha, — yedi U bir vaqt o‘ziga kelib. — Kimning darsini olding, nega unday gapirasan?
Xadicha indamay yerga qaradi. Ukasi Sattorqul darvoza orqasiga kelib bekingan ekan, shartta otilib chikdi.
— Ket! — dedi u ko‘kragini kerib. — Esing borida ket, bo‘lmasa yomon qilaman!
Polvon uni taniyolmay qoldi. Yigitning kayfi buzuq, mo‘ylovining uchlarigacha titrab turibdi, indamasang, uradigan shashti bor. Polvon, bir ko‘ngli, gardaniga solay, deb o‘yladi, lekin shaytonga hay berdi: qo‘y, baravar bo‘lib o‘tirma, bir kun tuz ichgats joyga qirq kun salom, qo‘y, Polvon, o‘zingni bos!
Orqasiga yurdi. Satgorqul izidan qolmadi.
— Ket! — deb baqirdi u tag‘in. — Qaytib shu ko‘chada qorangni ko‘rsam, oyog‘ingni urib sindiraman!
Polvon bo‘g‘ilibroq kuldi. O’zining ne alfozda ketayotganini o‘yladi: yelkalari qisiq, qaddi bukik, bo‘yniga mugpt tusharini kutgandek. Uÿt, uÿt, ne kunlarga qo‘yding, Xatcha? Sendan shuni kutib edimmi, Xatcha? Ko‘rgan birov nima deb o‘ylaydi, enag‘ar Xatcha?! Yer bilan bitta qilding-ku!..
Nomus zo‘r chikdi, chidolmadi, taqqa to‘xtadi. Sattorqul ham to‘xtasa durust edi, ammo u to‘g‘ri bostirib keldi, musht ko‘tardi, lekin ulgurmadi, o‘zi zarbdan yerga ag‘darilib tushdi. Polvon uni bilagidan dast ushlab, siltab turg‘azib qo‘ydi, lekin gap qotmadi, yo‘liga ketaverdi.
Yegan mushti alam qilgan ekan. Sattorqul ÿrim yo‘lda, adirdagi tuÿquduq yonida quvib yetdi. Yolg‘iz emas, qavatida ÿna ikki otliq, biri — Ahmad shayton, unisi — yuqori labi kemtik, jikkakroq odam.
Etik qo‘njiga qo‘l yuborsa nomardlik bo‘ladi, gavron ham poda qamalgan kamarda qolgan — bir o‘zi uchovini daf etarga holi kelmadi. Bir nafasda qo‘llarini orqasiga qayirib boylashdi, so‘ng haligi labi kemtik yigit bexosdan taqimiga tepdi — Polvon chalqancha qulab tushdi. O’rnidan turmoqchi bo‘lib uringanida, Sattorqul kelib, yelkasidan etigi bilan bosdi:
— Xatchaning talog‘ini aytasan! — dedi u. — keyin, mayli, tusagan yog‘ingga ketaber. Aytsang — bo‘shatamiz.
— Hozir bo‘shat, — deÿ Polvon qaynisiga emas labi kemtik yigitga yuzlandi. — Bo‘shatib qo‘yib gaplash.
Polvonning o‘ziga bepisand qaragani Sattorqulga alam qildi:
— E, beshbattar bo‘lmaysanmi!.. — Etigining uchi bilan Polvonni yuztuban ag‘darib tashladi va ÿg‘rini aralash qamchi tortdi. O’rmasi mayda ekan — badanni tig‘dek kuydirib o‘tdi.
Polvon iÿgini zarang yerga tiragan ko‘yi qotib yotaverdi. Avvaliga og‘riqni sezib turdi, qamchi har tushganida eti ko‘pchib-qabarib chiqayotganini ham bildi, lekin birpasdan so‘ng eti o‘lib, quloqlarida qamchining havoni vizillatib chizayotgan tovushigina qoldi.
Ishongisi kelmadi. Tinchgina molini haydab ketayotib edi, yo‘lda Maxsum uchradi, taloqni olib ketmoqchi bo‘ldi, uni iziga qaytarib, o‘zi keldi, mana endi, manavi zarang yerda, tuÿquduq yonida, qo‘llari bog‘liq, qimir etgani imkoni yo‘q, yer bilan bitta... Tush ko‘rÿpman, deb o‘yladi u, hammasini tush ko‘rÿpman, seniÿm tush ko‘rÿpman. Sattorqul inim, podachining tushi qursin, bir xil tushlarimda meni ilon chaqadi, tishi etigimdan o‘tib boldirimga sanchiladi, dod deyman. Dodlaymanu uyg‘onib ketaman, seniÿm tush ko‘rÿpman, Sattorqul inim, ÿxshi qilmading, inim, mayli, qattiqroq ur, toki men uyg‘onib ketay... Yolg‘izlik yomon, inim, sizlar uchov, men bir o‘zimman... Sen ham harsillab qolding, charchading, inim, mayli, qamchini labi kemtik jo‘rangga ber, u ham ursin, ayt, qattiqroq ursin, o‘rmasi har sermab o‘tganida ÿg‘ri nimdan parcha-parcha et uzib olsinu men uyg‘onib ketay, tushdan forig‘ bo‘lay, yonimda Xatchani ko‘ray, tushimda bo‘lsaÿm uni uyga obketay, mayli, uraber, inim, ÿra-chaqa bo‘lsa bitib ketar, to‘xtama, nega to‘xtading yoki menga rahming keldimi, inim?..
Chidab yotdi. Ingramadi. Bir mahal havo dim tortganini sezdi. Dim, epkinsiz, quyuq. Yelkasidan chiqqan ter ko‘zyoshiday issiq... Termi bu, qon emasmi?.. Qip-qizil, ko‘zyoshiday jizillatadi, sarg‘ish chakmonni bag‘ir tusiga bo‘ÿb borÿpti...
Ko‘zlarini yirib oldinda bir juft toshtovon etikni ko‘rdi. Ag‘darma ko‘n, choklari pishiq, jiyrilgan joyi yo‘q, faqat nag‘ali yeyilibdi, qushning tiliday yupqa, bugun-erta uziladi...
Etiklar qimirladi. Polvon yotgan joyida bir-ikki silkinib tushdi. Keyin etiklar ÿna manglay tarafiga o‘tdi. Polvon tag‘in ularga tikildi, biroq etiklar tutqich bermadi, soniÿ sayin kichrayib, uzoqlashib boraverdi. Ko‘zlarini yumarkan, chuqur tin oldi, iljaydi: etiklar qochdi, qochdi!..
... Sahar mahali kunbotar tarafda yilqi kishnadi. Sayxonlikdagi ÿntokdarni shitirlatib salqin shamol turdi. Polvon unga yuz tutdi — uzoq, to sal tetik tortgunicha. So‘ng yilqi ovozi kelgan yoqqa qarab o‘rmaladi.
Ko‘p sudraldi. Tizzalari, tirsaklari zirapchaga to‘ldi. Taqirga yetganida qurigan loy qisir-qisir sina boshladi. Bir payt barmoqlari balchiqqa tegdi. Chanqoq xuruj qildi: balchiqni siqimlab og‘ziga solib shimidi. Suv chiqmadi hisob, tomog‘iga tiqilib, nafasini qaytardi. Yana oldinga o‘rmaladi. Biror besh daqiqa o‘tib, uzatgan qo‘li suvga tegdi. Polvon ikki-uch to‘lg‘onib olg‘a jildiyu betini suvga botirdi, so‘ng tirsaklariga taÿnib, tili bilan ÿlashga tutindi. Ko‘nglida g‘alati bir g‘urur uyg‘ondi, o‘zining miskinligidan, manavi qora balchiqqa belanib yotganidan, suvni kuchukka o‘xshab shaloplatib ichayotganidan shodlandi, sovuq tomchilarning chanqoq vujudi bo‘ylab bir maromda taralayotganiga quloq soldi...
Xadichani Sho‘rquduqdan berida, poda yotar joyda topdi. Ustida o‘sha kir ko‘ylagi bilan gardi ro‘moli, etagida qo‘ng‘iz kavlab ketgan besh-olti g‘ovak tezak (shuni bahona qilib chiqqan), birov urganmi, o‘zi yig‘laganmi, ko‘zlari qizargan...
Polvonni avvaliga tanimadi, yo‘q, tanidi-yu, ko‘zlariga ishonmadi, qo‘rkdi, qo‘li bilan yuzini pana qildi — qamchidan to‘sganday.
— Talog‘imni aytdingizmi? — deÿ sekin, xo‘rlanib, kelar baloni daf etolmasligidan qo‘rqqandek so‘radi: ko‘zlari mo‘ltiradi, etagidagi tezak yerga to‘kildi.
— Aytardim, Xatcha, — dedi Polvon. — Aytardim, lekin endi bo‘lmaydi, ilojim yo‘q, aytsam — qo‘rqoqqa chiqaman. Chidaysan endi, Xatcha...
Xadicha yig‘ladi. Ko‘zlarini artarkan, ro‘moli boshidan sirg‘alib tushdi, sochlari yelkasiga yoyildi.
— Boraymi? — deb so‘radi. — Urmaysizmi?..
Polvonning xo‘rligi keldi: seni urgan qo‘l sinmaydimi, Xatcha?..
Xadicha ÿqinroq keldi, erining usti-boshiga chaplangan loy va qonni artmoq bo‘lib qo‘l cho‘zdi, ammo botinmadi, yovuqlikning o‘zi mahobatli bir devor misol ko‘z oldini to‘sdi — qo‘llarini tortdi, ko‘ngliga ÿna qo‘rquv oraladi.
Polvon hayratlandi: senga shunchalik ko‘ngil qo‘yib edimmi, Xatcha? Kel, qo‘llarimda azod ko‘taray seni, o‘n besh kunlik oyday quchog‘imni to‘ldir. Xatcha, meni qattiq-qattiq chimchila, zora seni tush ko‘rmagan bo‘lsam!..
U ayolni dast ko‘tarib oddi. Xadichaning bilaklari bo‘yniga chirmashgan zamon majoli qochdi, gandiraklab ketdi, lekin sal o‘tib bilaklarning kuydirguvchi taftiga ko‘nikdi, charchog‘u og‘riq unutildi, go‘yo tani ham unut bo‘ldiyu uning o‘zi bo‘yniga chirmashgan bilaklarga aylandi... Faqat yuraklarning ola-tasir urgani seziladi, go‘yo butun dashtu dalalar ularning dupuriga to‘lgan... Seni shunchalar sog‘inib edimmi, Xatcha? Ko‘ngildagi kinu g‘azabim qani? Nega yig‘laysan, Xatcha? Sen ham sog‘indingmi? Sog‘inganing rostmi, Xatcha? Biror narsa de, shubhalaring bekor de, Xatcha, ko‘nglimni qabartma, belimni bukma, gavharni toshga urmaylik, Xatcha!..
Ayolning yuziga tikilib, gumoniga tasdiq izladi. Lekin Xadichaning turgan-bittani — yuzu ko‘zi, bo‘yniga chirmashgan bilaklari, yoqasiga qadalgan qator sadaf tugmalarigacha iffatga yor, shubhaga zomin edi.
Xadicha erining ko‘zlarida bir og‘riq ko‘rdi, ammo so‘z so‘ylarga majoli yetmadi, bo‘g‘ziga tiqilgan achchiq xo‘rsiniqni ichiga yutdiyu uning tarashadek qotgan jun chakmoniga betini burkadi...
ÄÀØÒÓ ÄÀËÀËÀÐÄÀ
Õàäè÷à êåòäèþ ê¢íãëèäàí ҳàëîâàò ҳàì êåòäè. Óé áàìèñîëè ¢ëèê ÷èққàíäàé ҳóâèëëàéäè. Ïîëâîííèíã þðàãè òîðèқäè — óéíè òàðê ýòäè, áîққà îëèá òóøàäèãàí қèÿëèêäàãè áîáîñèäàí қîëãàí åðò¢ëàíè ¢çèãà áîøïàíà қèëäè. Îäàìëàðíèíã êóëèøèíè áèëàðäè, àììî óéäàãè ҳàììà íàðñà Õàäè÷àíè ýñãà ñîëàäè: îñòîíàãà қàäàìè òåêêàí, äåâîðãà åëêàñè — ÷èäàá ¢òèðèøè қèéèí á¢ëäè.
Åðò¢ëà ýñêè á¢ëñà ҳàì ҳàâîñè қóðóқ ýäè. Åðè íàқ ìåòèí — ÷¢êè÷ òåãñà, ÷àқèí ÷èқàäè. Қîðàòîéíè ҳàì è÷êàðè îëèá êèðäè. Áå÷îðà èò î÷èққà ¢ðãàíãàí ýäè, åðò¢ëàãà ê¢íèêîëìàäè, ó÷-ò¢ðò êå÷à óâëàá ÷èқäè, ëåêèí — é¢қ, êåéèí-êåéèí ýãàñèíèíã ҳîëèãà òóøóíäè ÷îғè, ïîéãàêêà ò¢øàëãàí ïîõîë óñòèäà èíäàìàé ¸òàäèãàí á¢ëäè.
Åðò¢ëà àââàëèãà ñàë âàҳèìàëè ê¢ðèíäè. Øèôòè ïàñò, àãàð ÷èðîқ á¢ëìàñà, íàқ ëàҳàäíèíã ¢çãèíàñè...
Àñòà-ñåêèí åðò¢ëàíèíã ã¢ðñèìîí ýêàíèãà ҳàì ê¢íèêäè. ¨ìғèðëè áèð òóíäà óéқóñèç ¸òèá, óçîқ ¢éëàäè, ¢çèíèíã òèðèêëèãèíè ¢éëàäè, ¸íèäà èòè Қîðàòîé áîðëèãèíè, Õàäè÷àíèíã êåòãàíèíè... Áèð ¢çè êåòñà ã¢ðãà ýäè, қèç÷àíè ҳàì åòàêëàá êåòäè. Øó òàðèқà, õà¸ëè ò¢ðò ÿøàð қèç÷àñè ×àìàíãà îғäè, қèçèì ҳîçèð Ø¢ðқóäóқíèíã ê¢÷àñèäà áåìàëîë ¢éíàá þðãàíäèð, äåá ¢éëàäè, ҳàòòî óíèíã қ¢ë÷àëàðèíè òóïðîққà áåëàá қè÷қèðà¸òòàíèíè ýøèòãàíäàé á¢ëäè. ßðèì òóí ýêàíè, òàøқàðèäà ¸ìғèð øàððîñ қóÿ¸òãàíè — áàðèñè áåêîð ýäè. Õ¢ðëèãè êåëäè, ¢çèäàí õàôà á¢ëäè, êåéèí ïîéãàêäà õóìäàé áîøèíè åðãà қ¢éèá ìóäðà¸òãàí èòèãà ñ¢çëàíäè: ìåíèíã ҳîëèì øó, Қîðàòîéæîí, õîòèí êåòäè, ҳàð êèì ¢ç é¢ëèãà ýêàí...
Èò îòèíè ýøèòèá, ê¢çëàðèíè î÷äè: Ïîëâîí ãàïèðèá ¸òàâåðäè. â¸êè áîð àëàìè òàíèäàí ҳîâóðäåê ê¢òàðèëèá, áóòóí åðò¢ëàíè ò¢ëäèðà¸òãàíäàé ýäè. Қîðàòîé ýãàñèíèíã қàðàøèãà ÷èäàé îëìàäè, ïîõîë óñòèäà ғóæàíàê á¢ëèá, ÿíà ê¢çëàðèíè þìäè.
...Êóíëàð øó çàéëäà ¢òàâåðäè. Ñèíãëèñè Àäîëàò ҳàð êå÷ ñèãèð ñîғàð ìàҳàëè ҳîëèäàí õàáàð îëèá òóðàðäè. Àêàñèíèíã ¢ðëèãèíè áèëàð, øó ñàáàáëè óíãà ê¢ïäà àқë á¢ëàâåðìàñ ýäè. Ëåêèí, àõèéðè ó ҳàì ÷èäàá òóðîëìàäè.
— Ìåíãàÿì îñîí òóòìàíã, àêà, — äåäè. — Æ¢æàáèðäàé æîíìàí, қàéñè áèðîâëàðèíããà қàðàéìàí? Îäàìëàðãà êóëãè á¢ëäèê, àêà, áó êóíèíãèçäàí ¢ëãàíèíãèç áåҳðîқ ýäè!..
Ҳàð ñàôàð ñèíãëèñè êåëãàíäà ìèқ ýòìàé ¸òàäèãàí îäàì, áó ãàë èëêèñ қ¢çғàëäè:
— Ìåí ¢ëñàì òèí÷èéñàíìè, Àäîë?
— Қàéòèá îëäèì, àêà, — äåäè ó. — Òèëëàðèì қèðқèëñèí, àêà, қàéòèá îëäèì!...
— Ñåíãà îғèðèì òóøãàíè ðîñò, — äåäè Ïîëâîí. — Ñàë ñàáð қèëãèí, ñèíãèë, ìåí àââàë îëä-îðòèíè áèð ¢éëàá îëàé...
¡øàíäàí áåðè Àäîëàò қîðàñèíè ê¢ðñàòìàéäè. Îëèá êåëãàí íàðñàñèíè ҳàì åðò¢ëàäàí òàøқàðèãà, ýñêè òîëòîâîқíèíã îñòèãà қ¢éèá êåòàäè.
Êóíäóçëàðè áèð íàâ — ¸ëғèçëèê ê¢ï áèëèíìàéäè. Ýðòàëàá қ¢ëèãà ãàâðîí îëèá ÷¢ëãà ÷èқèá êåòãàíè áèëàí òî øîìãà÷à ïîäàãà àíäàðìîí á¢ëèá þðàäè. Áàõòèãà, øåðèãè Ҳàñàíáîé êàìãàïðîқ îäàì, áèð ìàðòà óéëàíèá, éèë ¢òìàé àæðàøãàí. Ïîëâîííèíã õîòèíè êåòèá қîëãàíèãà ê¢ï ҳàì àæàáëàíìàéäè.
Êóíäóçëàðè áèð íàâ, æàìè àçîá øîìäàí êåéèí, øèôòè ïàñò åðò¢ëàãà қàéòãàí ìàҳàëè áîøëàíàäè.
Õàäè÷à ¸íèíãäà ¸òãàíèäà ¢ëèì ¸äèíããà òóøñà ҳàì қ¢ðқìàéñàí: õîòèíèíã áîð, áîëàíã áîð, òåïàíãäà — õóäî, ý, áèð ãàï á¢ëàð-äà, äåá ¢éëàéñàí. Õàäè÷à á¢ëìàñà қèéèí ýêàí. Ýíäè óíèíã ñè¸ғè ҳàì ýñäàí ÷èққàíäàé: áå÷îðà ñàëãà øàìîëëàðäè, øàìîëëàá äèìîғè ÷èïïà áèòãàíèäà ïèøқèðèá áåçîð қèëàðäè, ҳóäà-áåҳóäà ÷èðîқ ¸қàðäè, èâèðñèá ғàøèíããà òåãàðäè, ëåêèí áàðè áîðëèãè äóðóñò ýäè — îâóíàðäèíã, èñòàãàí ïàéòèíãäà қ¢ë óçàòñàíã åòàäè, ғèíãøèñà ғèíãøèð, èëîæè é¢қ ¢ðòàäà íîí ñèíãàí, íèêîҳ ¢қèëãàí; áàғðèíããà áîñèá þçè ê¢çèäàí ìó÷÷è îëãàí ÷îғëàðèíãäà áå÷îðà êè÷ðàéèá қîëàðäè, ó-êó êè÷êèíà, ëåêèí ñåí ҳàì ¢çèíãíè ïàðäåê åíãèë ñåçàñàí; äèìîғèíãäà ñóòíèíã ҳèäè, қà¸ққàäèð ó÷èá êåòãèëàðèíã êåëàäè; äîèì ê¢êëàì á¢ëñà, ê¢êàëàìçîð á¢ëñà, ÿëàíã î¸қ, ÿëàíã áîø, ïàðäåê åíãèë Õàäè÷àíè ê¢òàðèá ҳîâëèäàí ÷èқñàíã, êåéèí øó ê¢òàðãàí÷à êåòñàíã, ҳå÷ êèìäàí óÿëìàñàíã, êåòñàíã, é¢ëèíãäà áèðîâ ó÷ðàìàñà, êåòñàíã-äà, қà¸ққà êåòà¸òãàíèíãíè ¢çèíã ҳàì áèëìàñàíã!
* * *
Ó õîòèíèíè óìðèäà áèð ìàðòà — ÷èìèëäèқäà àìàëëàá ê¢òàðèá îëãàí, õîëîñ. Ôàқàò, áàúçàí ïîäà êåòèäàí þðãàíèäà õà¸ëè îғèá, óíè àíà øóíäàé ê¢òàðèá ÷îïìîқíè èñòàãàíëàðèíè ýñëàéäè. ×èìèëäèқäà èêêèòà à¸ë ýòàãèäàí áîñèá òóðãàí, áèòòàñè — Õàäè÷àíèíã ¢ðòàí÷à àììàñè, øóí÷àêè ýòàêäàí áîñìàé, íàқ òàқèìèãà қèñòèðãàí. Ïîëâîí óíäà ¸ø ýäè, áèðìóí÷à ø¢õëèãè ҳàì áîð, êèøèáèëìàñ òèìèðñêèëàíèá òóðèá, Õàäè÷àíè қ¢ëòèғèäàí øàðòòà ê¢òàðäè. Àììî ғàôëàòäà қîëäè, êàïàäåê á¢ëèá àғäàðèëèá òóøäè. Óíè ðîñà êóëãè қèëèøäè. Õîòèí-õàëàæ áàðàëëà êóëäè. «Ìàíà ñåíãà, Îéáóâè, ìàíà ñåíãà êó¸âíèíã ç¢ðè», äåéèøäè. Ç¢ðó íîç¢ðè êèìãà êåðàê — øóí÷àêè ãàï á¢ëñà áàñ, ҳàììà îғçèãà êåëãàíèíè àéòàäè, ҳàììàíèíã äèìîғè ÷îғ. Ïîëâîí ÷èìèëäèқ îðòèäàí ìàñò îäàìäàé ãàíäèðàêëàá ÷èêäè, ÷èқäèþ ê¢÷àäà ø¢ðқóäóқëèê éèãèòëàð áèëàí ¢ðàëàøèá òóðãàí æ¢ðàëàðèíè ê¢ðäè. Êó¸âíèíã ¢çè ÷èққà÷, ø¢ðқóäóқëèê áèòòàñè áàòòàð àâæ қèëäè: «Ñåíãà Õàò÷à ҳàéô, Ïîëâîí, — äåäè. — ¡çèìèçäàí îðòèá қîëãàíè é¢қ ýäè, қóëîғèíè òèøëàá қ¢þâäèê, ҳàëèÿì òàøëàá êåòàáåð!...» Ïîëâîííèíã ¸ìîí àæèíàñè òóòäè, ëåêèí óðèøãàíè æ¢ðàëàðè қ¢éèøìàäè, íåêè ҳàðáó çàðá á¢ëñà, ¢çëàðèíè áàëîãàðäîí қèëèøäè... Ñ¢íã, Ø¢ðқóäóқäàí ÷èқàð ìàҳàë, ê¢÷àíèíã àäîғèäà, óëàð òóøãàí óëîâãà òîø ¸ғèëäè. Ïîëâîí ñàë ýíêàéèá, êåëèííèíã áîøèäà òóðäè, ëåêèí Õàäè÷à øóñèç ҳàì áåõàòàð ýäè. Óñò-áîøè қàëèí, þìøîқ — óíãà ҳå÷ çè¸í åòìàäè. Áèðãèíà Ғó÷÷è ÷îëãà òîø қàòòèқðîқ òåãäè, áå÷îðà éèëқè÷è, àëàìè òóòèá, îâîçèíèíã áîðè÷à àéòèá қ¢ÿáåðäè: «Íîêàñ ø¢ðқóäóқëèê, ìåíèíã àéáèì íèìà? ×èìèëäèққà êèðãàí ìåíìè?!» Óíèíã áàқèðãàíèãà áèðîâ ïàðâî қèëìàäè. «¨ð-¸ð-¸ðîí-ýé!» äåá қ¢øèқ àéòèøäè. Óíè Ø¢ðқóäóқäàí қ¢øèëèá ÷èққàí êåëèííèíã õåøëàðè áîøëàäè. Ãàëàòåïàëèêëàð àââàëèãà èéìàíèáðîқ òóðèøäè, êåéèí óëàð ҳàì қ¢øèëäè, òî ¢çëàðèíèíã ñàðҳàäëàðèãà åòãóí÷à á¢êèðèá áîðèøäè: «Òîìäà òîâóқ ¸òàäè, ¸ð-¸ð-¸ðîí-ýé, î¸ғè ñîâқîòàäè ¸ð-¸ð-¸ðîí-ýé!..» ¨ëғèç Ïîëâîí қ¢øèқ àéòìàäè. Èíäàìàé êåëäè. Ғàëàòè ýäè. ¨íèäà — Õàäè÷à, ҳàëè þçèíè òóçóêðîқ ê¢ðîëãàíè ҳàì é¢қ, óÿòó қ¢ðқóâäàí áèð áóðäà á¢ëèá ¢òèðèáäè, óëîâ ҳàð ñèëêèíãàíäà åëêàñè òåãàäè, õóääè áèð ÿøèí óðãàíäàé, ¢ò, îëîâ, қè¸ìàòíèíã íàқ ¢çè!.. Êåíã áèð äàëà, É¢ë, óëîâ... Ý, Õóäî, óëîâ äåãàíè ìóí÷à èìèëëàìàñà!.. Áèð ¸қäà қ¢øèқ, áèð ¸қäà Ғó÷÷è ÷îë, ҳàëèÿì ñ¢êèíÿïòè: ø¢ðқóäóқëèê íîìàðä ÷èқäè, ê¢÷àäà ð¢ïàðà á¢ëîëìàäè, îðқàäàí òîø îòäè... Ýíäè Ғó÷÷èãà қèéèí, ýíäè óíèíã ғóððàñèíè Ãàëàòåïà ðîñà áèð îé êóëãè қèëàäè, àæàá á¢ïòè, õ¢á á¢ïòè, ñåí ÷îëãà êó¸âíàâêàðëèêíè êèì қ¢éèáäè; ý, ýíàëàðè ¢ëñèí, íèìàñèíè ýñëàéñàí, Ïîëâîí, ýñëàãóëèê æîéè қîëäèìè! ¨íèíãäà Õàäè÷à ¸òñà òóçóê, Ïîëâîí, ҳàëè áó ê¢ðãàíëàðèíã îç, Ïîëâîí!..* * *
Õàäè÷à áèð ñèäðà êèéèìèíè òóãóí қèëèá, ïîéãàêäà қîòèá òóðäè, áå÷îðà áèðîð ñàäî ÷èқèøèíè êóòäè, ëåêèí Ïîëâîí ýð á¢ëèá áèð íàðñà äåìàäè. Õàäè÷à äàҳëèçãà ÷èқèá ÿíà áèðïàñ òóðäè, ҳîâëèãà ÷èқèá ҳîâëèäà òóðäè, èëèíäè, қàéòàðèá îëàð-êó, äåäè, àììî Ïîëâîí òåñêàðè-ò¢íã á¢ëèá ¸òàâåðäè, ñ¢íã, Õàäè÷à äàðâîçàãà åòãàíäà ÷èäàá òóðîëìàäè, қèç÷àñè ×àìàííè қ¢ëèäàí ñóäðàá ÷èқäè: «Ìà, ìóíèÿì îáêåò, ïèøèðèá åéñàíìè, èñқîòèíããà қ¢ÿñàíìè!..» Ìóøò åãàíäà éèғëàìàãàí à¸ë, áóíè ýøèòèá ¸ìîí á¢øàøäè, ê¢çèãà ¸ø îëäè: «Ҳàҳ, ôàëàê!— äåäè. — Ìàéëè, êåòñàì êåòàéèí, áåқàäð á¢ëäèì, ìàéëè, Õóäîäàí òîïèíã». Øó ãàïíè àéòäèþ қèçèíè åòàêëàäè-êåòäè. Қàí÷à ¸òãàíèíè áèëìàéäè, áèð ïàéò ÷èқèá қàðàñà, Õàäè÷à óçîқëàáäè, Ø¢ðқóäóқíèíã é¢ëèäà қèçèíè èÿðòèá êåòÿïòè. Ïîëâîí Òîøãàçàãà÷à èçìà-èç áîðäè, ëåêèí óëàðíèíã қàéðèëìàãàíèíè ê¢ðèá øàðòòà ò¢õòàäè, àââàëèãà ғàçàáè é¢қ, è÷è ò¢ëà àëàì, ÷àêìîíèíèíã áàðèãà áèð óðäè: «Ҳàé, ìàéëè, êåòñàíã êåòàáåð, Õàò÷à, Ø¢ðқóäóқ áîðàñàíìè, íàðèðîққà ¢òèá êåòàñàíìè, áèð áîøèìäà áèð êóíèì, ìåí ҳàì ñåíñèç óëîқèá êåòìàñìàí!...»
Îðқàãà қàéòäè. Ҳîâëèäà ¢òèðèá, çàìáèëғàëòàêíèíã á¢øàãàí òèðñàãèíè ñîçëàäè, ÷àëғèíèíã òèғèíè ïåøëàäè, ¢çèíè þïàòäè, ҳàòòî ñàë îâóíãàíäàé ҳàì á¢ëäè, êåéèí, êå÷ òóøãàíäà қàðàñà, òàқðîí æîéäà òîқ ¢çè ¢òèðèáäè, äàðäëàøãóäåê ìàҳðàìè é¢қ, éèғëàéèí äåñà, ê¢ð á¢ëãóð ê¢çãà ¸ø êåëìàéäè. Íîòàâîíëèãèíè ýíäè ñåçäè, àëàìèäàí õîòèí áå÷îðàíèíã óéäà қîëãàí êèéèì-êå÷àãèíè ҳîâëèãà îëèá ÷èқèá îøïè÷îқ áèëàí қèéìàëàäè, êóëòåïàãà ýëòèá ê¢ìäè. É¢қ, áó áèëàí ҳàâ òèí÷èìàäè, êóëòåïàãà ¢çèíè ýëòèá ê¢ìñà ҳàì òèí÷èãóäàé ýìàñäè. Áåçîâòà, áåîðîì, ìèÿñèãà қóðò òóøãàí қ¢÷қîðäåê ҳîâëèíè ãèð àéëàíèá þãóðäè. Àéëàíàòóðèá äàðâîçàãà ð¢ïàðà á¢ëäè-þ, óíè ëàíã î÷èқ ê¢ðäè. Ê¢÷àãà ÷èқäè. Ø¢ðқóäóққà é¢ë òóòìàé, ò¢ғðè Ñàëèì ñàқè÷íèêèãà áóðèëäè. Áîðñà, Ñàëèì ҳîâëè ¢ðòàñèäà ñàíäàë қ¢éèá, îëäèäà ìàғçàâà ò¢ëà òîғîðà, áèð ïàð÷à ïèøèқ ғèøò áèëàí òîâîíèíèíã åìèíè қèðòèøëàá ¢òèðèáäè. Ïîëâîí òîғîðàíè áèð òåïèá àғäàðäè, ñ¢íã Ñàëèìíèíã ¸қàñèäàí îëäè. ¡ðòàãà Ìàõôèðàò òóøìàãàíäà îõèðè ¸ìîí á¢ëàðäè. Ñàëèì óíèíã қ¢ëèäàí þëқèíèá óéãà ÷îïäè, çóì ¢òìàé îòàñèäàí қîëãàí қ¢øòèғíè ê¢òàðèá ÷èқèá, Ïîëâîíãà ¢қòàëäè: «Êåò, á¢ëìàñàì îòàìàí!» Ìàҳôèðàò ìèëòèққà ê¢êðàãèíè òóòäè: «Àââàë ìåíè îòàñàí!..» Ïîëâîí óíè ÷åòëàäè: «Қ¢é, ñèíãëèì, ýðèíã ҳàçèëëàøÿïòè». É¢қ, õîòèí àéòãàíèäàí қîëìàäè, ýðèäàí ìèëòèқíè þëқèá îëèá, ҳàìñîÿíèíã ҳîâëèñèãà îòäè. Ïîëâîí áîøқà ìóøò ê¢òàðìàäè, ғàçàáèíè è÷èãà þòèá, òàøқàðè ÷èқäè. Ҳàÿë ¢òìàé, îðòèäàí Ñàëèì ñàқè÷ ҳàì ÷èқèá êåëäè, қà÷îí éèðòèá óëãóðãàí á¢ëñà ҳàì, ýãíèäàãè êèéèìíèíã áóòóíè é¢қ, åíãëàðèþ èøòîíèíèíã áàëîқëàðèãà÷à ð¢äàïîäàé îñèëèá ¸òèáäè, áîøèäàí òóïðîқ ñî÷ãàíìè, àôò-áàøàðàñèíèíã êóëãà þìàëàãàí òîéõàðäàí ôàðқè êàì, ÷èқàñîëèá Íèçîìáîé ìèëèñàíèíã óéèãà æ¢íàäè. Ïîëâîííèíã õà¸ëè қî÷äè: áó íîìàðä áîøèíè ¸ðèøäàí ҳàì òîéìàéäè! Ý, îïêåòñà, îïêåòàð, íèìà, îðòèíãäà éèғëàá қîëàäèãàíèíã áîðìè! Ìàéëè, îõèðèãà÷à íîìàðäëèê қèëàâåðñèí, Íèçîìáîéãà ÷àқàäèìè, áîøқà қèëàäèìè, ìàéëè, øó íîìàðäíèíã ҳàì õóñóðè қîíñèí!..
¡çè êåéèíãè ïàéòëàð Ñàëèì ñàқè÷ áèëàí îøíà÷èëèêíè áàñ қèëìîқ÷è ýäè. Áèð-èêêè áîð àòàé ñ¢êèøãàíè ÷îғëàíèá áîðäè. «Çîðà ñ¢êèøèá қîëñàãó îðà î÷èëèá, þçê¢ðìàñ á¢ï êåòñàê», äåá ¢éëàäè. É¢қ, ñ¢êèø ҳàì îñîí ýìàñ ýêàí, îäàìíèíã þçèäàí ¢òèøè қèéèí á¢ëäè.
Èêêè ïè¸ëà àðîқ è÷ãóí÷à ҳàð íå æàíæàëãà õåçëàíèá ¢òèðäè. Êåéèí ñàë êàéôè îøäè. Ñàëèì ñàқè÷ãà ðàҳìè êåëäè. «Áó äàþñ ñèë, қîí òóôëàá þðèá, ¢çèíè ¢íãëàãóí÷à îçìóí÷à óðèíäèìè», äåá ¢éëàäè, қèéíàëäè.
Ñàëèì Êàòòàқ¢ðғîíäàí ìóð÷, ñàқè÷, ҳóøòàê, ҳàòòî îêàê îäàì íîìóñ қèëàäèãàí íàðñàëàðãà÷à îëèá êåëèá îòàðäè. Êåéèí àíà øó àòòîðëèêäàí òóøãàí ñàðìîÿ áèëàí áîøқà áèð èøíè êàñá қèëäè. Êå÷қóðóíëàðè, êèøëîқäà èñìè ä¢êîí ¸ïèëãàí ìàҳàë, ñ¢ðàá êåëãàíãà áèð ñ¢ì óñòàìàñè áèëàí àðîқ ñîòàäè. Ҳîçèð ýíäè òóçóê á¢ëèá қîëãàíè — þçèãà қîí þãóðãàí, é¢òàëè é¢қ, ãàïëàðè ҳàì äàäèë.
Îõèðãè ãàë Ñàëèì ñàқè÷ óíãà íàñèҳàò қèëãàí á¢ëäè:
— Áó èøèíãíè қ¢é, áîëà, ñåí ê¢ï è÷àâåðìà.
Ïîëâîí óíèíã íàñèҳàòè àñòîéäèë ýêàíèãà èøîíìàäè, êóëäè. Ñàëèìíèíã ýñà æàҳëè ÷èêäè.
— Ìåí áèð îòè ¸ìîí îäàììàí, Ïîëâîí óêàì, — äåäè ó, — Ýøèòñàíã, ¢çèíã ó÷óí ýøèòàñàí, ýøèòìàñàíã — îòàíãíèíã ã¢ðèãà!..
— Ãàïèíã ¢çè қèçèқ-äà, Ñàëèì — äåá ýúòèðîç қèëäè Ïîëâîí. — ¡çèíã қóéèá áåðàñàí-ó, è÷ìàãèí, äåá àéòãàíèíã íèìàñè? Êåéèí, îøíà, Õóäî á¢ëñàíã ҳàì, îòà-áóâàìíè ¢ðòàãà қ¢øìà, òåïàäà òèí÷ ¸òñèí, ìåí ҳàëè ¢çèìäàí қîëãàíèì é¢қ.
— Ҳîëèíããà áîқìàãàíèíã ¸ìîí, — äåá êóëäè Ñàëèì ñàқè÷. — ¡çèíã÷à íå õà¸ëëàðãà áîðèá þðèáñàí! Àéòèá қ¢ÿé, ìåíãà ê¢ï øîõ қèëàâåðìà, á¢ëìàñà, íàқ ÷àíãèíãíè ÷èқàðàìàí! Ñåí áó ¸êäà è÷èá þðàñàí, õîòèí÷àíã Ø¢ðқóäóққà áèð îéëàá ¢òëàãàíè êåòàäè!..
Ïîëâîí Ñàëèìíè æàғèãà áèð óðèá ê¢ðïà÷àãà қóëàòäè. Ëåêèí ó òàñëèì á¢ëìàäè, òèøèíèíã îðàñèäàí ñèçà¸òãàí қîííè êàôòè áèëàí ñèäèðà òóðèá, ÿíà ãàïèðäè:
— Ñåí áó ¸қäà, ó íàð¸êäà... Ýíàñèíèêèäà ¢ñìà қ¢éèá ¢òèðèáäè, äåá ¢éëàéñàíìè!..
— Áàñ қèë!...
— Á¢ïòè, ìåí áàñ қèëäèì, ëåêèí ñåí ҳàì ¢çèíããà ýҳòè¸ò á¢ë, Ïîëâîí óêàì! Êó÷èíãíè õîòèíãà ҳàì ê¢ðñàòèá òóð!.. — Ñàëèì ñàқè÷ ïèõèëëàá êóëäè.
Ïîëâîí òàғèí ìóøò ê¢òàðäè, ëåêèí óðìàäè, øàðòòà æîéèäàí òóðèá æ¢íàäè. É¢ë á¢éè Õàäè÷àíè ¢éëàäè. Áóçóқ äåñà, áóçóқëèãèãà èøîíìàéäè, òóçóê äåñà, ýðòà áàҳîðäà Ø¢ðқóäóққà êåòèá, ðîñà èêêè ҳàôòà ¢øà ¸êäà қîëãàíè ðîñò. «Ñàòòîðқóëíèíã õîòèíè òóғèáäè», äåãàí ýäè. Áóíèñèíè Ïîëâîííèíã ¢çè ҳàì áèëàðäè. Ø¢ðқóäóққà áîðãàíèäà áèäèëëàá қàðøè îëàäèãàí òîæèê қèç — Ñàòòîðқóëíèíã õîòèíè êåéèíãè ñàôàð óíäàí òîðòèíèáðîқ òóðãàí ýäè. ¡÷îқíèíã áîøèäàí áåðè êåëìàãàí. ¡çè îðèққèíà, øóíäàí, қîðíè áàòãàð ä¢ïàéèá ê¢ðèíãàí ýäè.
Óíèíã-êó, á¢øàíãàíè ðîñò, ëåêèí Õàäè÷àíèíã ¢øà åðäà áóí÷àëèê қàäàëèá қîëãàíèãà íèìà äåéñàí?.
Óéãà қàéòèá, õîòèíèíè áóðîâãà îëäè. Õàäè÷à қàñàì è÷äè, қèçèíè, ýíàñèíè, Õóäîíèíã ¢çèíè ãóâîҳ қèëäè. Ëåêèí Ïîëâîí èøîíìàäè. Èøîíàé äåäè-þ, ê¢íãëèäà òóòóí қîëàðèíè ñåçäè. Êàéôè áîð ýäè, ÷åêà¸òãàí àçîáè áîë òóþëäè — õîòèíèãà èøîíìàäè.
Áèð êóíè àçîíäà ïîäàíè ÷¢ëãà ҳàéäàá êåòàòóðèá, Òîøãàçàíèíã ñ¢ë áåòèäà қèðғèéäåê қ¢ққàéèá ¢òèðãàí Íàçàð Ìàõñóìíè ê¢ðäè. Ҳàéðîí á¢ëäè: Ìàõñóì-êó ¢çèäàí òèí÷èãàí îäàì, ÷îøãîҳäàí îëäèí қîðàñèíè ê¢ðñàòìàéäè — áóãóí áóíäàé ¢òèðèáäè? Қè÷қèðèá ñàëîì áåðäè. Ñ¢ðàøàé äåñà — óçîқ, ñàëîìèíè êèôîÿ áèëèá, ÿíà ïîäàãà àíäàðìîí á¢ëäè, ҳàéäàéâåðäè. Áèð âàқò Íàçàð Ìàõñóì êóëðàíã òîéõàðèäà îðқàäàí åòèá êåëäè âà ¸íìà-¸í êåòàâåðäè.
— Íåâàðàìíèíã ò¢éèãà áèð êåëàñèç-äà, Ïîëâîí áîé, — äåäè ó. — ¡çèíãèç êåëèá áèð äàâðà қóðñàíãèç Îäàì þáîðàìàí.
— Ê¢ï қàòîðè áîðàðìàí, — äåäè Ïîëâîí. — Ëåêèí, Ìàõñóì áóâà, ¢çèíãèç áèëàñèç, ìåí îëèøàäèãàí ïîëâîí á¢ëìàñàì, îòàìíèíã қ¢éèá êåòãàí îòè...
— Îëèøìàñàíãèç ҳàì áèð êåëèíã, — äåäè Íàçàð Ìàõñóì. — Íåâàðàìíèíã ò¢éèíè áèð ê¢ðèíã. ßõøã éèãèò, áîøқàëàðíèíã áîëàñèãà ¢õøàìàéäè, àñëè ïàëàãè òîçà-äà, Ïîëâîíáîé. Óñòà Õîëè¸ð âàҳèìà қèëèá þáîðäè, «Ìóíèíãèç áèð àëïîìèø éèãèò, ìóíè ê¢ðïà÷àãà қàíäàé àғíàòàìèç?», äåéäè...
— ¡ñàðқóëíè áèëàìèç, Ìàõñóì áóâà, — äåäè Ïîëâîí. — Òóçóê áîëà.
— Ý, ïàñò êåòäèíãèç, òèëëà-êó, òèëëà! — äåäè Íàçàð Ìàõñóì. — ¡çèíãèç қàëàéñèç, Ïîëâîíáîé? Õîòèíèíãèç êåòèáäè, äåá ýøèòèá ýäèì, øó ãàïëàð ðîñòìè?
— Ýðòàãà қèðқ êóí á¢ëàäè, — äåäè Ïîëâîí.
— ×èëëàñè ÷èқàðêàí-äà, — äåäè Íàçàð Ìàõñóì. — Áåêîð қèïòè, Ïîëâîíáîé, ñî÷è óçóíëèê қèïòè, ýíäè ñèçäàé éèãèòíè òîïîëìàéäè, Òàëîқ-ïàëîғèíè àéòäèíãèçìè ?
— Ê¢çèì қèéìàÿïòè, Ìàõñóì áóâà. Àéòñàììè äåéìàí-ó, қóðғóð ê¢ç қèéìàéäè.
— ¡é÷èíèíã ¢éè áèòãóí÷à òàâàêêàë÷èíèíã èøè áèòàäè, — äåäè Íàçàð Ìàõñóì. — Ø¢ðқóäóқ áîðÿïìàí, àãàð òàëîғèíè àéòñàíãèç, ìåí ¢çèì îïêåòàðäèì.
— Äàáäóðóñòäàí á¢ëìàñ, — äåÿ ìóëîҳàçà қèëäè Ïîëâîí. — Áóíèíã áèð õèë қîèäàëàðè á¢ëàðäè, øóíäàé àéòèá þáîðãàí áèëàí...
— Á¢ëàâåðàäè, — äåäè Íàçàð Ìàõñóì. — Ýíäè, ¢éëàá ¢òèðàñèçìè, Ïîëâîíáîé, ìàãàðêèì, þçèíãèçãà î¸қ қ¢éäèìè, ýíäè ¢éëàø é¢қ! Áó ¢çè áèð ÷óâàëãàí ñàâäî, òàëîғèíè àéòàñèçó øàðòòà қèðқàñèç — äàâîñè øó!
Ïîëâîí қàíäàé «õ¢ï» äåá þáîðãàíèíè áèëìàé қîëäè.
— Áèòòà «õ¢ï» áèëàí èø áèòìàéäè, — äåäè Íàçàð Ìàõñóì óíèíã íîäîíëèãèäàí ðàíæèá. — «Òàëîқ қèëäèì», äåá àéòèíã.
— Òàëîқ... — äåäè Ïîëâîí.
— Á¢ëìàéäè, қàòòèқðîқ, — äåäè Íàçàð Ìàõñóì. — ßíà èêêè ìàðòà àéòèíã, қîèäàñè øó.
— Òàëîқ, òàëîқ!
Қàҳðè қ¢çèá òóðãàí ýäè, òàëîқ àéòèá ҳàì ҳîâðè áîñèëìàäè. Àëàìèäàí îðқàðîқäà áîðà¸òãàí ñèãèðíèíã êóéìè÷èãà ãàâðîí áèëàí òóøèðäè, êåéèí áèðäàí ê¢çëàðè òèíäè, á¢øàøäè, ¸ëғèçî¸қ é¢ëíèíã ÷åòèãà áåҳîë ¢òèðèá қîëäè...
Áèð çàìîí қàðàñà, ñèãèðëàð é¢ëäàí ÷èқèá, ëàëìè é¢íғè÷қàãà îðàëàá êåòèáäè. Íàçàð Ìàõñóì ҳàì îëèñäà, õóääè ¸â қóâãàíäàé îðòãà қàðàø é¢қ, òîéõàðèíè қè÷èá áîðÿïòè. Ïîëâîí áèð êàñîôàòíè ñåçãàíäåê á¢ëäè, ëàëìè áåäàãà óðèá êåòãàí ïîäàíè ҳàì óíóòèá, Íàçàð Ìàõñóìíèíã îðòèäàí ÷îïäè. Қóâèá åòèá, é¢ëèíè ò¢ñäè:
— Êèìãà ì¢ëæàë қèëèá áîðÿïñèç, Ìàõñóì áóâà?
— Ì¢ëæàëèì é¢қ, Ïîëâîíáîé, ҳå÷ ì¢ëæàëèì é¢қ, — äåÿ Íàçàð Ìàõñóì òàéñàëëàäè, ê¢çëàðèíè îëèá қî÷äè. — ¡ðîëíè àéòãàíäàé á¢ëèøóâäè, ëåêèí ìåí ê¢íìàäèì, ìåíèêè áèð ñàâîá...
— Ñàâîáèíãèçíèíã óéè êóéñèí, — äåäè Ïîëâîí. — Âàêîëàòèìíè қàéòèá áåðèíã!
— Àíà, îëèíã, Ïîëâîíáîé, — äåäè Íàçàð Ìàõñóì àқëè øîøèáðîқ. — Àíà, îëèíã âàêîëàòèíãèçíè, ìåí áèð ñàâîá èø, äåá ýäèì, ìàéëè, ¢çèíãèç áîðèá àéòèíã.
— Ì¢ëæàëíè õàòî îëãàí ýêàíñèç, — äåäè Ïîëâîí.— Қ¢ÿäèãàí õîòèíèì é¢қ!
— Õ¢ï, õ¢ï, Ïîëâîíáîé, áèçíèêè òèғèç ýìàñ, — äåäè Íàçàð Ìàõñóì. — Ëåêèí ñèç ҳàì áèð ¢éëàíã, ҳîçèð ìåíãà çóғóì қèëÿïñèç, ýðòàãà ¢ғëèì Ñàíàқóäáåê êåëãàíäà íèìà æàâîá àéòèøèíãèçíèÿì áèð ¢éëàíã.
— ¡ðîëãà Ñàíàíèíã õîòèíèíè îááåðèíã! — äåäè Ïîëâîí. — Óéãà қàéòèíã, Ìàõñóì áóâà, Ø¢ðқóäóққà êåéèíðîқ áîðàñèç.
Íàçàð Ìàõñóì èòîàò қèëäè — òîéõàðèíè îðқàãà áóðäè. Ïîëâîí áåäàãà îðàëàãàí ñèãèðëàðíè áèð àìàëëàá ò¢äà қèëäè-þ, îâëîқ áèð êàìàðãà қàìàá, ¢çè Ø¢ðқóäóққà æ¢íàäè.
Äàðâîçà î÷èқ ýäè. Ҳàð ãàë áåìàëîë êèðèá áîðàâåðàäèãàí îäàì, áóãóí òàқèëëàòãàíè ҳàì æóðúàò қèëìàäè — òóðàâåðäè. Õàéðèÿò, ҳîâëèäà Õàäè÷àíèíã ¢çè ê¢ðèíäè, àæàáëàíäè, қ¢ëèäàãè ÷¢ëòîқ ñóïóðãèíè òàøëàøíè ҳàì óíóòèá òàøқàðè ÷èқäè. Àðàçè òàðқàìàãàí ÷îғè: ñàëîì áåðìàäè, õóääè áåãîíàäàé, ê¢çëàðè åðäà, îғçèíè ð¢ìîë áèëàí ò¢ñäè... Ïîëâîí à÷÷èқëàíìàäè, қàéòàãà — õ¢ðëèãè êåëäè, õîòèíè ¢ðàãàí áèð ñ¢ìëèê ãàðäè ð¢ìîëó óíèíã êèð óííàãàí ê¢éëàãè ñàáàá á¢ëäèìè ¸êè қ¢ëèäàãè ÷¢ëòîқ ñóïóðãèìè, èøқèëèá, óíãà áåòëàá қàðàé îëìàäè, óÿëäè, ¢çèíè íîìàðä, íîèíñîô ñåçäè.
— Îáêåòàé äåá êåëóâäèì. Õàò÷à, — äåäè ñåêèí, îâîçèíè ¢çè ҳàì òàíèìàé.
— ¡ëäèðèá қ¢ÿñàí, — äåäè Õàäè÷à, — Ìåí-êó, áîðàðìàí, ëåêèí ñåí òåíòàê ¢ëäèðèá қ¢ÿñàí.
Øóíäàé äåá éèғëàäè. Ïîëâîí óíãà æ¢ÿëèðîқ ãàï òîïèá áåðîëìàäè. «Ðîñò, — äåá ¢éëàäè, — áó áîðñà, ÿíà æèíèì қ¢çèá, ÿíà ñ¢êñàì, óðñàì, õîòèí äåãàí íàð-ñàíèíã íèìà ҳîëè áîð, ¢ëäèðèá қ¢ÿìàí».
Õàäè÷à è÷êàðè êèðèá, ×àìàííè åòàêëàá ÷èêäè. Қèç÷à қ¢ðқèá қîëãàí ýêàí — îòàãà қàðàá òàëïèíìàäè.
— ¡ëìàñàíã, ìàíàâè íîðàñèäà îäàì á¢ëãàíäà òóøóíàðñàí, òîïèøàðñàí, — äåäè õîòèí. — Ìåíè ¢ç ҳîëèìãà қ¢é ýíäè.
Ïîëâîí áèðäàí ñåðãàêëàíäè: Õàäè÷à õîòèí áîøè áèëàí áîÿäàí áåðè ñåíñèðà¸òãàí ýêàí.
— Ñåíñèðàìà, Õàò÷à, — äåäè ó. — Òîçà òîìèðèíã ñóâãà åòãàí á¢ëñàÿì ñåíñèðàìàé ãàïèð!
Õàäè÷à ø¢ðëèê ò¢ëèá òóðãàí ýêàíìè, áàòòàð òåðñ êåëäè:
— Қ¢ëèíãäàí êåëãàíèíè қèë! — Áó ãàïíè àéòèøãà àéòäè-þ, îðòãà òèñëàíäè. Ïîëâîí àíãðàéèá òóðèá қîëäè.
— Ñåí ó ¸êäà îäàìãà ¢õøàá ãàïèðàðäèíã, Õàò÷à, — äåäè ó áèð âàқò ¢çèãà êåëèá. — Êèìíèíã äàðñèíè îëäèíã, íåãà óíäàé ãàïèðàñàí?
Õàäè÷à èíäàìàé åðãà қàðàäè. Óêàñè Ñàòòîðқóë äàðâîçà îðқàñèãà êåëèá áåêèíãàí ýêàí, øàðòòà îòèëèá ÷èêäè.
— Êåò! — äåäè ó ê¢êðàãèíè êåðèá. — Ýñèíã áîðèäà êåò, á¢ëìàñà ¸ìîí қèëàìàí!
Ïîëâîí óíè òàíè¸ëìàé қîëäè. Éèãèòíèíã êàéôè áóçóқ, ì¢éëîâèíèíã ó÷ëàðèãà÷à òèòðàá òóðèáäè, èíäàìàñàíã, óðàäèãàí øàøòè áîð. Ïîëâîí, áèð ê¢íãëè, ãàðäàíèãà ñîëàé, äåá ¢éëàäè, ëåêèí øàéòîíãà ҳàé áåðäè: қ¢é, áàðàâàð á¢ëèá ¢òèðìà, áèð êóí òóç è÷ãàí æîéãà қèðқ êóí ñàëîì, қ¢é, Ïîëâîí, ¢çèíãíè áîñ!
Îðқàñèãà þðäè. Ñàòãîðқóë èçèäàí қîëìàäè.
— Êåò! — äåá áàқèðäè ó òàғèí. — Қàéòèá øó ê¢÷àäà қîðàíãíè ê¢ðñàì, î¸ғèíãíè óðèá ñèíäèðàìàí!
Ïîëâîí á¢ғèëèáðîқ êóëäè. ¡çèíèíã íå àëôîçäà êåòà¸òãàíèíè ¢éëàäè: åëêàëàðè қèñèқ, қàääè áóêèê, á¢éíèãà ìóø òóøàðèíè êóòãàíäåê. Óÿò, óÿò, íå êóíëàðãà қ¢éäèíã, Õàò÷à? Ñåíäàí øóíè êóòèá ýäèììè, Õàò÷à? Ê¢ðãàí áèðîâ íèìà äåá ¢éëàéäè, ýíàғàð Õàò÷à?! Åð áèëàí áèòòà қèëäèíã-êó!..
Íîìóñ ç¢ð ÷èêäè, ÷èäîëìàäè, òàққà ò¢õòàäè. Ñàòòîðқóë ҳàì ò¢õòàñà äóðóñò ýäè, àììî ó ò¢ғðè áîñòèðèá êåëäè, ìóøò ê¢òàðäè, ëåêèí óëãóðìàäè, ¢çè çàðáäàí åðãà àғäàðèëèá òóøäè. Ïîëâîí óíè áèëàãèäàí äàñò óøëàá, ñèëòàá òóðғàçèá қ¢éäè, ëåêèí ãàï қîòìàäè, é¢ëèãà êåòàâåðäè.
Åãàí ìóøòè àëàì қèëãàí ýêàí. Ñàòòîðқóë ÿðèì é¢ëäà, àäèðäàãè òóÿқóäóқ ¸íèäà қóâèá åòäè. ¨ëғèç ýìàñ, қàâàòèäà ÿíà èêêè îòëèқ, áèðè — Àҳìàä øàéòîí, óíèñè — þқîðè ëàáè êåìòèê, æèêêàêðîқ îäàì.
Eòèê қ¢íæèãà қ¢ë þáîðñà íîìàðäëèê á¢ëàäè, ãàâðîí ҳàì ïîäà қàìàëãàí êàìàðäà қîëãàí — áèð ¢çè ó÷îâèíè äàô ýòàðãà ҳîëè êåëìàäè. Áèð íàôàñäà қ¢ëëàðèíè îðқàñèãà қàéèðèá áîéëàøäè, ñ¢íã ҳàëèãè ëàáè êåìòèê éèãèò áåõîñäàí òàқèìèãà òåïäè — Ïîëâîí ÷àëқàí÷à қóëàá òóøäè. ¡ðíèäàí òóðìîқ÷è á¢ëèá óðèíãàíèäà, Ñàòòîðқóë êåëèá, åëêàñèäàí ýòèãè áèëàí áîñäè:
— Õàò÷àíèíã òàëîғèíè àéòàñàí! — äåäè ó. — êåéèí, ìàéëè, òóñàãàí ¸ғèíããà êåòàáåð. Àéòñàíã — á¢øàòàìèç.
— Ҳîçèð á¢øàò, — äåÿ Ïîëâîí қàéíèñèãà ýìàñ ëàáè êåìòèê éèãèòãà þçëàíäè. — Á¢øàòèá қ¢éèá ãàïëàø.
Ïîëâîííèíã ¢çèãà áåïèñàíä қàðàãàíè Ñàòòîðқóëãà àëàì қèëäè:
— Ý, áåøáàòòàð á¢ëìàéñàíìè!.. — Ýòèãèíèíã ó÷è áèëàí Ïîëâîííè þçòóáàí àғäàðèá òàøëàäè âà ÿғðèíè àðàëàø қàì÷è òîðòäè. ¡ðìàñè ìàéäà ýêàí — áàäàííè òèғäåê êóéäèðèá ¢òäè.
Ïîëâîí èÿãèíè çàðàíã åðãà òèðàãàí ê¢éè қîòèá ¸òàâåðäè. Àââàëèãà îғðèқíè ñåçèá òóðäè, қàì÷è ҳàð òóøãàíèäà ýòè ê¢ï÷èá-қàáàðèá ÷èқà¸òãàíèíè ҳàì áèëäè, ëåêèí áèðïàñäàí ñ¢íã ýòè ¢ëèá, қóëîқëàðèäà қàì÷èíèíã ҳàâîíè âèçèëëàòèá ÷èçà¸òãàí òîâóøèãèíà қîëäè.
Èøîíãèñè êåëìàäè. Òèí÷ãèíà ìîëèíè ҳàéäàá êåòà¸òèá ýäè, é¢ëäà Ìàõñóì ó÷ðàäè, òàëîқíè îëèá êåòìîқ÷è á¢ëäè, óíè èçèãà қàéòàðèá, ¢çè êåëäè, ìàíà ýíäè, ìàíàâè çàðàíã åðäà, òóÿқóäóқ ¸íèäà, қ¢ëëàðè áîғëèқ, қèìèð ýòãàíè èìêîíè é¢қ, åð áèëàí áèòòà... Òóø ê¢ðÿïìàí, äåá ¢éëàäè ó, ҳàììàñèíè òóø ê¢ðÿïìàí, ñåíèÿì òóø ê¢ðÿïìàí. Ñàòòîðқóë èíèì, ïîäà÷èíèíã òóøè қóðñèí, áèð õèë òóøëàðèìäà ìåíè èëîí ÷àқàäè, òèøè ýòèãèìäàí ¢òèá áîëäèðèìãà ñàí÷èëàäè, äîä äåéìàí. Äîäëàéìàíó óéғîíèá êåòàìàí, ñåíèÿì òóø ê¢ðÿïìàí, Ñàòòîðқóë èíèì, ÿõøè қèëìàäèíã, èíèì, ìàéëè, қàòòèқðîқ óð, òîêè ìåí óéғîíèá êåòàé... ¨ëғèçëèê ¸ìîí, èíèì, ñèçëàð ó÷îâ, ìåí áèð ¢çèììàí... Ñåí ҳàì ҳàðñèëëàá қîëäèíã, ÷àð÷àäèíã, èíèì, ìàéëè, қàì÷èíè ëàáè êåìòèê æ¢ðàíããà áåð, ó ҳàì óðñèí, àéò, қàòòèқðîқ óðñèí, ¢ðìàñè ҳàð ñåðìàá ¢òãàíèäà ÿғðè íèìäàí ïàð÷à-ïàð÷à ýò óçèá îëñèíó ìåí óéғîíèá êåòàé, òóøäàí ôîðèғ á¢ëàé, ¸íèìäà Õàò÷àíè ê¢ðàé, òóøèìäà á¢ëñàÿì óíè óéãà îáêåòàé, ìàéëè, óðàáåð, èíèì, ÿðà-÷àқà á¢ëñà áèòèá êåòàð, ò¢õòàìà, íåãà ò¢õòàäèíã ¸êè ìåíãà ðàҳìèíã êåëäèìè, èíèì?..
×èäàá ¸òäè. Èíãðàìàäè. Áèð ìàҳàë ҳàâî äèì òîðòãàíèíè ñåçäè. Äèì, ýïêèíñèç, қóþқ. Åëêàñèäàí ÷èққàí òåð ê¢ç¸øèäàé èññèқ... Òåðìè áó, қîí ýìàñìè?.. Қèï-қèçèë, ê¢ç¸øèäàé æèçèëëàòàäè, ñàðғèø ÷àêìîííè áàғèð òóñèãà á¢ÿá áîðÿïòè...
Ê¢çëàðèíè éèðèá îëäèíäà áèð æóôò òîøòîâîí ýòèêíè ê¢ðäè. Àғäàðìà ê¢í, ÷îêëàðè ïèøèқ, æèéðèëãàí æîéè é¢қ, ôàқàò íàғàëè åéèëèáäè, қóøíèíã òèëèäàé þïқà, áóãóí-ýðòà óçèëàäè...
Eòèêëàð қèìèðëàäè. Ïîëâîí ¸òãàí æîéèäà áèð-èêêè ñèëêèíèá òóøäè. Êåéèí ýòèêëàð ÿíà ìàíãëàé òàðàôèãà ¢òäè. Ïîëâîí òàғèí óëàðãà òèêèëäè, áèðîқ ýòèêëàð òóòқè÷ áåðìàäè, ñîíèÿ ñàéèí êè÷ðàéèá, óçîқëàøèá áîðàâåðäè. Ê¢çëàðèíè þìàðêàí, ÷óқóð òèí îëäè, èëæàéäè: ýòèêëàð қî÷äè, қî÷äè!..
... Ñàҳàð ìàҳàëè êóíáîòàð òàðàôäà éèëқè êèøíàäè. Ñàéõîíëèêäàãè ÿíòîêäàðíè øèòèðëàòèá ñàëқèí øàìîë òóðäè. Ïîëâîí óíãà þç òóòäè — óçîқ, òî ñàë òåòèê òîðòãóíè÷à. Ñ¢íã éèëқè îâîçè êåëãàí ¸ққà қàðàá ¢ðìàëàäè.
Ê¢ï ñóäðàëäè. Òèççàëàðè, òèðñàêëàðè çèðàï÷àãà ò¢ëäè. Òàқèðãà åòãàíèäà қóðèãàí ëîé қèñèð-қèñèð ñèíà áîøëàäè. Áèð ïàéò áàðìîқëàðè áàë÷èққà òåãäè. ×àíқîқ õóðóæ қèëäè: áàë÷èқíè ñèқèìëàá îғçèãà ñîëèá øèìèäè. Ñóâ ÷èқìàäè ҳèñîá, òîìîғèãà òèқèëèá, íàôàñèíè қàéòàðäè. ßíà îëäèíãà ¢ðìàëàäè. Áèðîð áåø äàқèқà ¢òèá, óçàòãàí қ¢ëè ñóâãà òåãäè. Ïîëâîí èêêè-ó÷ ò¢ëғîíèá îëғà æèëäèþ áåòèíè ñóâãà áîòèðäè, ñ¢íã òèðñàêëàðèãà òàÿíèá, òèëè áèëàí ÿëàøãà òóòèíäè. Ê¢íãëèäà ғàëàòè áèð ғóðóð óéғîíäè, ¢çèíèíã ìèñêèíëèãèäàí, ìàíàâè қîðà áàë÷èққà áåëàíèá ¸òãàíèäàí, ñóâíè êó÷óêêà ¢õøàá øàëîïëàòèá è÷à¸òãàíèäàí øîäëàíäè, ñîâóқ òîì÷èëàðíèíã ÷àíқîқ âóæóäè á¢éëàá áèð ìàðîìäà òàðàëà¸òãàíèãà қóëîқ ñîëäè...
Õàäè÷àíè Ø¢ðқóäóқäàí áåðèäà, ïîäà ¸òàð æîéäà òîïäè. Óñòèäà ¢øà êèð ê¢éëàãè áèëàí ãàðäè ð¢ìîëè, ýòàãèäà қ¢íғèç êàâëàá êåòãàí áåø-îëòè ғîâàê òåçàê (øóíè áàҳîíà қèëèá ÷èққàí), áèðîâ óðãàíìè, ¢çè éèғëàãàíìè, ê¢çëàðè қèçàðãàí...
Ïîëâîííè àââàëèãà òàíèìàäè, é¢қ, òàíèäè-þ, ê¢çëàðèãà èøîíìàäè, қ¢ðêäè, қ¢ëè áèëàí þçèíè ïàíà қèëäè — қàì÷èäàí ò¢ñãàíäàé.
— Òàëîғèìíè àéòäèíãèçìè? — äåÿ ñåêèí, õ¢ðëàíèá, êåëàð áàëîíè äàô ýòîëìàñëèãèäàí қ¢ðққàíäåê ñ¢ðàäè: ê¢çëàðè ì¢ëòèðàäè, ýòàãèäàãè òåçàê åðãà ò¢êèëäè.
— Àéòàðäèì, Õàò÷à, — äåäè Ïîëâîí. — Àéòàðäèì, ëåêèí ýíäè á¢ëìàéäè, èëîæèì é¢қ, àéòñàì — қ¢ðқîққà ÷èқàìàí. ×èäàéñàí ýíäè, Õàò÷à...
Õàäè÷à éèғëàäè. Ê¢çëàðèíè àðòàðêàí, ð¢ìîëè áîøèäàí ñèðғàëèá òóøäè, ñî÷ëàðè åëêàñèãà ¸éèëäè.
— Áîðàéìè? — äåá ñ¢ðàäè. — Óðìàéñèçìè?..
Ïîëâîííèíã õ¢ðëèãè êåëäè: ñåíè óðãàí қ¢ë ñèíìàéäèìè, Õàò÷à?..
Õàäè÷à ÿқèíðîқ êåëäè, ýðèíèíã óñòè-áîøèãà ÷àïëàíãàí ëîé âà қîííè àðòìîқ á¢ëèá қ¢ë ÷¢çäè, àììî áîòèíìàäè, ¸âóқëèêíèíã ¢çè ìàҳîáàòëè áèð äåâîð ìèñîë ê¢ç îëäèíè ò¢ñäè — қ¢ëëàðèíè òîðòäè, ê¢íãëèãà ÿíà қ¢ðқóâ îðàëàäè.
Ïîëâîí ҳàéðàòëàíäè: ñåíãà øóí÷àëèê ê¢íãèë қ¢éèá ýäèììè, Õàò÷à? Êåë, қ¢ëëàðèìäà àçîä ê¢òàðàé ñåíè, ¢í áåø êóíëèê îéäàé қó÷îғèìíè ò¢ëäèð. Õàò÷à, ìåíè қàòòèқ-қàòòèқ ÷èì÷èëà, çîðà ñåíè òóø ê¢ðìàãàí á¢ëñàì!..
Ó à¸ëíè äàñò ê¢òàðèá îääè. Õàäè÷àíèíã áèëàêëàðè á¢éíèãà ÷èðìàøãàí çàìîí ìàæîëè қî÷äè, ãàíäèðàêëàá êåòäè, ëåêèí ñàë ¢òèá áèëàêëàðíèíã êóéäèðãóâ÷è òàôòèãà ê¢íèêäè, ÷àð÷îғó îғðèқ óíóòèëäè, 㢸 òàíè ҳàì óíóò á¢ëäèþ óíèíã ¢çè á¢éíèãà ÷èðìàøãàí áèëàêëàðãà àéëàíäè... Ôàқàò þðàêëàðíèíã îëà-òàñèð óðãàíè ñåçèëàäè, 㢸 áóòóí äàøòó äàëàëàð óëàðíèíã äóïóðèãà ò¢ëãàí... Ñåíè øóí÷àëàð ñîғèíèá ýäèììè, Õàò÷à? Ê¢íãèëäàãè êèíó ғàçàáèì қàíè? Íåãà éèғëàéñàí, Õàò÷à? Ñåí ҳàì ñîғèíäèíãìè? Ñîғèíãàíèíã ðîñòìè, Õàò÷à? Áèðîð íàðñà äå, øóáҳàëàðèíã áåêîð äå, Õàò÷à, ê¢íãëèìíè қàáàðòìà, áåëèìíè áóêìà, ãàâҳàðíè òîøãà óðìàéëèê, Õàò÷à!..
À¸ëíèíã þçèãà òèêèëèá, ãóìîíèãà òàñäèқ èçëàäè. Ëåêèí Õàäè÷àíèíã òóðãàí-áèòòàíè — þçó ê¢çè, á¢éíèãà ÷èðìàøãàí áèëàêëàðè, ¸қàñèãà қàäàëãàí қàòîð ñàäàô òóãìàëàðèãà÷à èôôàòãà ¸ð, øóáҳàãà çîìèí ýäè.
Õàäè÷à ýðèíèíã ê¢çëàðèäà áèð îғðèқ ê¢ðäè, àììî ñ¢ç ñ¢éëàðãà ìàæîëè åòìàäè, á¢ғçèãà òèқèëãàí à÷÷èқ õ¢ðñèíèқíè è÷èãà þòäèþ óíèíã òàðàøàäåê қîòãàí æóí ÷àêìîíèãà áåòèíè áóðêàäè...
Ïîäåëèòåñü çàïèñüþ â ñîöñåòÿõ ñ ïîìîùüþ êíîïîê: